Hrvatska pod Habsburzima
| Strona | Autorzy | Nota |
| [1] | [2] | Ten artykuł został przetłumaczony z Wikipedii w języku chorwackim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku chorwackim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach. |
Notka
_1593..jpg)
Chociaż zaczęli anektować części chorwackich ziem od końca XIV wieku (Istria w 1374 r., Rijeka w 1466 r., a w 1438 r. chorwacką koronę nosił najpierw Habsburg, Albert II, a następnie jego syn, Władysław V), szlachta w Chorwacji wybrała Ferdynanda Habsburga na króla 1 stycznia 1527 r., a ci w Slawonii 6 stycznia 1527 r. zdecydowali się na Iwana Zapolję. Zamiast walczyć razem przeciwko zagrożeniu tureckiemu, chorwacka szlachta rozliczyła się między sobą w wojnie domowej. Z podbitych terytoriów Turcy utworzyli sandżaki Klis, Požega, Začasni (Čazman) i Lika (Krk), które w 1580 r. stały się częścią bośniackiego paszalika. W 1573 r. „resztki resztek” Chorwacji zostały zmiecione przez wielką rewoltę chłopską. Po porażce Turków pod Sisakiem w 1593 r. rozpoczęło się stopniowe wyzwalanie Chorwacji, ale nie wykluczyło to głębokich różnic między dworem a chorwacką szlachtą, co doprowadziło do śmierci Petara Zrinskiego i Fran Krsto Frankapana 30 kwietnia 1671 r. Polityka Marii Teresy i Józefa II doprowadziła Chorwację do administracyjnej zależności od Węgier w XVIII wieku. Przez krótki czas Istria, Dalmacja, Republika Dubrownicka i Boka Kotorska znajdowały się pod rządami Napoleona I, a po 1813 r. przypadły Austrii. Opór chorwackiej szlachty wobec madziaryzacji w XIX wieku rozpoczął się od walki o język (Ruch Iliryjski), który w 1848 r. doprowadził do Żądań Ludowych. Podczas rewolucji 1848 roku chorwacki ban Josip Jelačić stanął po stronie wiedeńskiego dworu, ale także w obronie chorwackich interesów. Po upadku absolutyzmu Bacha Chorwacja uregulowała stosunki z Węgrami w 1868 roku (kompromis chorwacko-węgierski), a wraz z pojawieniem się różnych partii politycznych różnice i sprzeczności chorwackiego społeczeństwa wysunęły się na pierwszy plan. Na początku XX wieku wpływ polityków opowiadających się za polityką „nowego kursu” stał się silniejszy. 29 października 1918 roku chorwacki parlament ogłosił secesję od Austro-Węgier, które zostały pokonane w I wojnie światowej, a 1 grudnia 1918 roku Chorwacja dołączyła do Królestwa Serbów, Chorwatów, Chorwatów i Słoweńców.
Iako već od kraja 14. stoljeća počinju sebi pripajati neke dijelove hrvatskih zemalja (1374. Istru, 1466. Rijeku, a 1438. hrvatsku krunu prvi puta nosi jedan Habsburgovac, Albert II. te potom njegov sin, Ladislav V.) plemstvo u Hrvatskoj 1. siječnja 1527. bira za kralja Ferdinanda Habsburškog, a ono u Slavoniji 6. siječnja 1527. odlučuje se za Ivana Zapolju. Hrvatsko plemstvo, umjesto da se zajednički bori protiv turske opasnosti, međusobno se razračunava u građanskom ratu. Od osvojenih područja Turci osnivaju Kliški, Požeški, Začasni (Čazmanski), te Lički (Krčki) sandžak koji 1580. ulaze u sastav Bosanskoga pašaluka. Godine 1573. »ostatke ostataka« Hrvatske zahvatila je velika seljačka buna. Nakon poraza Turaka pod Siskom 1593. počinje postupno oslobađanje Hrvatske, ali to ne isključuje duboke razlike između dvora i hrvatskih velikaša zbog kojih 30. travnja 1671. stradavaju Petar Zrinski i Fran Krsto Frankapan. Politika Marije Terezije i Josipa II. dovodi Hrvatsku u 18. stoljeću u upravnu ovisnost o Ugarskoj. Kratko vrijeme Istra, Dalmacija, Dubrovačka Republika i Boka kotorska bili su pod vlašću Napoleona I., a nakon 1813. pripali su Austriji. Otpor mađarizaciji hrvatsko plemstvo u 19. stoljeću započinje borbom za jezik (Ilirski pokret), koji je 1848. rezultirao Narodnim zahtjevima. U revoluciji 1848. hrvatski ban Josip Jelačić stao je na stranu bečkog dvora, ali i u obranu hrvatskih interesa. Nakon pada Bachova apsolutizma, Hrvatska 1868. uređuje svoj odnos s Ugarskom (Hrvatsko-ugarska nagodba), a pojavom raznih političkih stranaka dolaze do izražaja razlike i proturječja hrvatskog društva. Početkom 20. stoljeća jača utjecaj političara koji zagovaraju politiku »novoga kursa«. Hrvatski sabor 29. listopada 1918. proglašava odcjepljenje od Austro-Ugarske, poražene u Prvom svjetskom ratu, a 1. prosinca 1918. Hrvatska stupa u Kraljevstvo SHS.
Izbor Habsburgovaca za hrvatske kraljeve (1527.) Wybór Habsburgów na królów Chorwacji (1527)
Główny artykuł: Habsburg|Cetinski sabor|Građanski rat u Hrvatskoj i Ugarskoj 1527. – 1538.|l1=Kraljevina Hrvatska|l4=građanski rat
Ponieważ ostatni Jagiellon, Ludwik II, król Węgier i Chorwacji, zginął pod Mohaczem, a Habsburgom obiecano już koronę i byli jedyną prawdziwą siłą, która mogła jakoś zorganizować obronę, naturalnym było, że Chorwaci wybrali ich na swoich władców. Ponadto Habsburgowie już wcześniej pomagali w obronie Chorwacji, ponieważ dzięki temu otwierała się droga do podboju austriackich ziem dziedzicznych (Styria, Kraina, Karyntia).
Budući da je kod Mohača poginuo i posljednji Jagelović, Ludovik II., kralj Ugarske i Hrvatske, a da je Habsburgovcima već prije bila obećana ta kruna, i da su oni bila jedina realna snaga koja je mogla kako-tako organizirati obranu, prirodno je bilo da ih Hrvati izaberu za svoje vladare. Osim toga, Habsburgovci su već i prije pomagali u obrani Hrvatske jer bi preko nje bio otvoren put prema osvajanju austrijskih nasljednih zemalja (Štajerske, Kranjske, Koruške).
Z tego wszystkiego Chorwaci nad rzeką Cetiną w 1527 r. z własnej woli i niezależnie od Węgier wybrali Ferdynanda I Habsburga na swojego króla, ale pod warunkiem, że pomoże on bronić Chorwacji i uszanuje wszystkie jej dawne prawa i wolności. W ten sposób potwierdzili elementy swojej państwowości i status wolnego królestwa.
Zbog svega toga Hrvati na Cetinu 1527. slobodnom voljom, i nezavisno od Ugarske, biraju za svoga kralja Ferdinanda I. Habsburgovca, ali pod uvjetom da pomogne obranu Hrvatske i poštuje sve njene stare pravice i slobodu. Na taj način potvrđuju elemente svoje državnosti i status slobodnog kraljevstva.
Jednak część szlachty slawońskiej, podobnie jak część węgierskiej, wybrała Iwana Zapolję, księcia Siedmiogrodu, na swojego króla. Doprowadziło to do wojny domowej, która trwała aż do śmierci Zapolji w 1540 roku.
Međutim, dio slavonskog plemstva bira, kao i dio ugarskog plemstva, za svoga kralja erdeljskog (transilvanijskog) vojvodu Ivana Zapolju. Zbog toga izbija građanski rat koji će potrajati sve do Zapoljine smrti 1540. godine.
W międzyczasie, gdy chorwacka szlachta walczyła między sobą w wojnie domowej, Osmanowie z Bośni nieustannie atakowali i w 1528 roku zdobyli Jajce jako pierwszą linię obrony Chorwacji, a w 1532 roku główna armia ruszyła w kierunku Wiednia. Zostali zatrzymani w pobliżu Kiseg w zachodnich Węgrzech przez Chorwata Nikolę Jurišića.
U međuvremenu dok se hrvatsko plemstvo međusobno sukobilo u građanskom ratu, Osmanlije iz Bosne su stalno napadale i 1528. zauzele Jajce kao prvu crtu obrane Hrvatske, a 1532. kreće glavnina vojske prema Beču. Zaustavio ih je kod Kisega u zapadnoj Ugarskoj Hrvat Nikola Jurišić.
W 1536 r. upadła Požega, główny filar obrony Slawonii, a w następnym roku upadł Klis, wcześniej nie do zdobycia twierdza w obronie południowej Chorwacji i Dalmacji. Po zakończeniu wojny domowej i wyborze Ferdynanda na króla Chorwacja i Slawonia weszły w nową unię państwową, która miała pozostać jej częścią przez prawie cztery stulecia.
Godine 1536. pada Požega, glavni stup obrane Slavonije, a iduće godine i Klis, dotad neosvojiva tvrđava u obrani južne Hrvatske, Dalmacije. Okončanjem građanskog rata i izborom Ferdinanda za kralja, Hrvatska i Slavonija ulaze u novu državnu zajednicu u sklopu koje će ostati gotovo puna četiri stoljeća.
Između osmanlijske agresije i mletačke okupacije
Główny artykuł: Hrvatske zemlje pod mletačkom vlašću|Dubrovačka Republika
W monarchii Habsburgów Chorwaci zachowali samorząd, tj. parlament jako przedstawiciel państwowo-prawnej odrębności chorwackiego królestwa, z banem na czele rządu, ale w ciągłych wojnach stracili dużą część swojego historycznego, narodowego terytorium, szczególnie we wschodniej Slawonii i regionie Dunaju, południowej Dalmacji, Lice, Krbavie i swoich dawnych stolicach, np. Kninie. Wenecja zajęła miasta Split, Zadar, Šibenik i inne, więc tylko Dubrownik był wolny, ale w 1526 roku również on musiał uznać najwyższą władzę osmańską i płacić coroczny trybut. W tym czasie Chorwacja, wraz z Węgrami, była placówką, obrońcą Europy Środkowej, a część jej terytorium na granicy została wyłączona spod władzy bana i ustanowiono z niej pas obronny w kierunku okupowanej Bośni, zwany Granicą Wojskową, pod bezpośrednią administracją wojskową Grazu i Wiednia.
Hrvati su u Habsburškoj Monarhiji sačuvali svoju samoupravu, tj. Sabor kao predstavnika državno-pravne individualnosti hrvatskoga kraljevstva, bana na čelu vlade, ali su u stalnim ratovima izgubili veliki dio svoga povijesnog, nacionalnog teritorija, osobito u istočnoj Slavoniji i Podunavlju, južnu Dalmaciju, Liku, Krbavu i svoje bivše prijestolnice npr. Knin. Venecija je zaposjela gradove Split, Zadar, Šibenik i druge pa je slobodan bio samo Dubrovnik, ali je i on 1526. morao priznati osmanlijsku vrhovnu vlast i plaćati godišnji danak. Hrvatska je tada, skupa s Ugarskom, bila predstraža, branič srednje Europe, a jedan dio njenog teritorija na granici bio je izuzet iz banske vlasti i od njega je uređen obrambeni pojas prema okupiranoj Bosni, nazvan Vojnom krajinom, pod izravnom vojničkom upravom Graza i Beča.
Setki tysięcy Chorwatów zostało zabranych przez Turków i sprzedanych w niewolę na Wschodzie. Duża liczba Chorwatów uciekła również na ziemie austriackie: na Węgry, do Włoch, Czech, a ich resztki żyją tam do dziś jako Chorwaci z Burgenlandu, węgierscy, słowaccy, morawscy, rumuńscy i włoscy (Molisy). Najpierw Turcy, a następnie generałowie Pogranicza Wojskowego, osiedlili w swoich domach tysiące niesłowiańskich pasterzy wołoskich i niewielką liczbę Serbów. W ten sposób Chorwacja straciła części swojego terytorium i ponad połowę populacji. Dawne części terytorium Chorwacji należały wówczas do trzech ówczesnych supermocarstw: Habsburgów, następnie części okupowanej przez Turków i pasa nadmorskiego rządzonego przez Wenecjan. W ten sposób terytorium państwa chorwackiego znajdowało się pod administracją Konstantynopola, Wenecji i Wiednia, które administrowały Pograniczem Wojskowym za pośrednictwem swoich generałów, ale nadal uznawały Chorwację za królestwo.
Na stotine tisuća Hrvata odveli su Turci i prodali kao roblje na Istoku. Isto tako je velik broj Hrvata pobjegao u austrijske zemlje: u Ugarsku, Italiju, Češku pa i danas tamo žive njihovi ostatci kao gradišćanski, mađarski, slovački, moravski, rumunjski i talijanski (Molise) Hrvati. Na njihova ognjišta su najprije Osmanlije, a zatim generali Vojne krajine, naselili na tisuće neslavenskih Vlaha-stočara i mali broj Srba. Tako je Hrvatska izgubila i dijelove teritorija i više od polovice svog stanovništva. Bivši dijelovi hrvatskog teritorija pripadali su tada trima velesilama toga doba, habsburškoj Austriji, zatim dio koji su zauzeli Osmanlije, i obalni pojas na kom su gospodarili Mlečani. Dakle, hrvatski državni teritorij bio je pod upravom Carigrada, Venecije i Beča, koji je putem svojih generala upravljao Vojnom krajinom, ali je Hrvatskoj ipak priznavao status kraljevine.
Nastavak stogodišnjeg rata - sigetska bitka (1566.) Kontynuacja wojny stuletniej – bitwa pod Sigetem (1566)
Główny artykuł: bitwa kod Sigeta
Habsburgowie zgromadzili dużą armię i w 1537 r. próbowali wyzwolić Slawonię, ale ich dowódca Ivan Katzianer został sromotnie pokonany pod Gorjani. Osmanowie kontynuowali swoje postępy i do 1552 r. zdobyli Moslavinę, Viroviticę, Čazmę i dotarli do najdalej na zachód wysuniętego punktu, rzeki Česma. Granica została tam ustabilizowana. Chorwaci zbudowali twierdzę Sisak do obrony, a Uskokowie, którzy opuścili Klis, umocnili się na morzu w Senj.
Habsburgovci su skupili veliku vojsku i 1537. nastojali osloboditi Slavoniju, ali je njihov vojskovođa Ivan Katzianer teško potučen kod Gorjana. Osmanlije nastavljaju prodore i do 1552. osvajaju Moslavinu, Viroviticu, Čazmu i dolaze do najzapadnije točke, do rijeke Česme. Tu se granica stabilizirala. Hrvati podižu za obranu utvrdu Sisak, a na moru se u Senju utvrđuju uskoci koji su napustili Klis.
W 1556 roku Turcy zdobyli Kostajnicę, zwaną „bramami Chorwacji”. Przez następne dwie dekady Chorwacja straciła Banowinę, a zamiast Unę ostatnia linia obrony przesunęła się do Kupy, zdominowanej przez twierdzę Sisak. Właśnie w momencie, gdy terytorium Chorwacji było najbardziej zagrożone, przezwyciężono wielowiekowy podział ziem chorwackich. W 1558 roku parlamenty Chorwacji i Slawonii połączyły się we wspólny organ „stanu i porządku”, a podział na dwie administracyjnie odrębne banowiny zniknął na zawsze.
Godine 1556. su Osmanlije zauzeli Kostajnicu, nazvanu vratima Hrvatske. Hrvatska u idućih dva desetljeća gubi Banovinu i umjesto Une posljednja crta obrane prelazi na Kupu gdje dominira utvrda Sisak. Upravo u doba najveće ugroze hrvatskog prostora prevladana je stoljetna razdvojenost hrvatskih zemalja. Godine 1558. sjedinili su se sabori Hrvatske i Slavonije u zajedničko tijelo »staleža i redova«, a razdioba na dvije upravno odijeljene banovine zauvijek je nestala.
W tych wojnach antytureckich cały ciężar walki ponosili chorwaccy szlachcice i magnaci, zwłaszcza Zrinscy, Frankopanie, Erdődy i inni. Dzięki swojej wytrwałości i bohaterstwu często zaskakiwali zarówno stronę turecką, jak i austriacką i odnosili znaczące zwycięstwa, które dawały siłę do nowych bitew. Bohaterski opór Nikoli Šubića Zrinskiego w Sigecie (na Węgrzech) w 1566 r., kiedy to odparł natarcie potężnych sił osmańskich i uratował Wiedeń, zadziwił ówczesną Europę, zyskując mu pochlebny tytuł „chorwackiego Leonidasa”. Dziś zarówno Chorwaci, jak i Węgrzy uważają go za swojego bohatera narodowego.
U tim protuturskim ratovima svu težinu borbe nosili su hrvatski plemići i velikaši, poglavito Zrinski, Frankopani, Erdődyji i drugi. Oni su svojom upornošću i junaštvom često iznenađivali i tursku i austrijsku stranu i postizali zapažene pobjede koje su davale snagu za nove borbe. Junački otpor Nikole Šubića Zrinskog u Sigetu (u Ugarskoj) kada je 1566. zadržao i iscrpio golemu osmanlijsku silu i spasio Beč, zadivio je tadašnju Europu zbog čega je dobio laskavi naziv »hrvatskog Leonide«, a danas ga i Hrvati i Mađari smatraju svojim nacionalnim junakom.
Ostaci ostataka i slom Osmanlija kod Siska (1593.) Pozostałości szczątków i klęska Osmanów pod Sisakiem (1593)
Główny artykuł: Bitwa pod Siską
.jpg)
Oprócz wojny z Turkami, chorwackie chłopstwo również zostało zubożone, ponieważ było zmuszone płacić podatki feudalne swoim szlacheckim panom i Kościołowi, oprócz znacznych zobowiązań wojennych. Najsłynniejszy bunt chłopów przeciwko takim przymusowo narzuconym obowiązkom, a także surowej polityce właścicieli ziemskich, miał miejsce w majątku Susedgrad-Stubica Franjo Tahija.
Pored ratnih djelovanja protiv Osmanlija, posljedično se dešavao i proces osiromašenja hrvatskog seljaštva koje je, uz nemale ratne obaveze bilo prisiljeno plaćati i feudalne namete prema plemićkom gospodaru i Crkvi. Najpoznatija seljačka pobuna protiv takvih, nasilno uvedenih obveza, ali i surove politike vlastelina, zbila se na susedgradsko-stubičkom vlastelinstvu Franje Tahija.
Bunt, dowodzony przez Matiję Gubeca, wybuchł w 1573 r. i rozprzestrzenił się na sąsiednie majątki i sąsiednie regiony Słowenii, i został stłumiony w bitwie pod Stubičke Toplice 9 lutego tego samego roku.
Buna predvođena Matijom Gupcem, izbila je 1573. i zahvatila i susjedna vlastelinstva i susjedne slovenske krajeve, a ugušena je u bitki kraj Stubičkih Toplica 9. veljače iste godine.
Bośniacki sandżak-beg Ferhad Pasza rozpoczął podbój terenów między rzekami Una i Kupa oraz w dorzeczu Gliny. W 1575 r. zwyciężył pod Budačkami, a w 1577 r. zdobył chorwackie miasta-twierdze: Kladušę, Ostrožac i Zrin, a zaraz potem region Gvozdansko. To właśnie ten obszar najbardziej wcinał się w centralną Chorwację w kierunku Karlovaca, który natychmiast został zbudowany do obrony. W rękach chorwackich pozostało tylko Bihać i jego okolice na tyłach.
Bosanski sandžak-beg Ferhad paša počeo je s osvajanjem krajeva između Une i Kupe i u porječju rijeke Gline. Pobijedio je kod Budačkog 1575. pa 1577. zauzeo hrvatske gradove - utvrde: Kladušu, Ostrožac i Zrin, a odmah zatim i Gvozdansko. To je upravo onaj prostor koji se najviše usjekao u središnju Hrvatsku u smjeru Karlovca koji je za obranu odmah zatim podignut. U hrvatskim rukama ostao je u pozadini još samo Bihać s okolicom.
Gdy Bośnia stała się paszaluką w 1580 r., Turcy próbowali dalej rozszerzać swoje wpływy na terytorium Chorwacji. Podjął się tego zislamizowany Hasan Pasza Predojević, który postanowił zająć Sisak. Najpierw zdobył Bihać, a następnie zbudował nową Petrinję na Kupie, aby ominąć Sisak. Pozostałe 16 800 km2 terytorium nazywano „pozostałościami niegdyś słynnego chorwackiego królestwa” (reliquiae reliquiarum olim inclyti regni Croatiae). Niemniej jednak od 1584 r. armia chorwacka również wygrała kilka bitew i ogłosiła koniec fali podbojów osmańskich.
Kad je 1580. Bosna postala pašalukom, Osmanlije se nastoje proširiti i dalje na hrvatsko tlo. To je pokušao islamizirani Hasan-paša Predojević, koji je odlučio zauzeti Sisak. Najprije je osvojio Bihać, a zatim podigao na Kupi novu Petrinju, da bi zaobišao Sisak. Preostalih 16.800 km2 teritorija nazvano je "ostacima ostataka nekad slavnog hrvatskog kraljevstva" (reliquiae reliquiarum olim inclyti regni Croatiae). Ipak, od 1584. je i hrvatska vojska dobila nekoliko bitaka i najavila kraj osmanlijske osvajačke plime.
Predojević nie zdołał zdobyć Sisaka ani w 1592, ani w 1593 r., ale wręcz przeciwnie, poniósł katastrofalną klęskę ze swoją dużą armią u zbiegu Kupy i Sawy, na „wyspie Sisak”. Było to największe zwycięstwo armii chrześcijańskiej do tego czasu i „rok ruiny” dla Osmanów, zwłaszcza zislamizowanych Bośniaków, i największy sukces chorwackiego bana Toma Erdődyego, który był czczony przez całą katolicką Europę. Sisak uratował wówczas centralną Chorwację, zwłaszcza Zagrzeb, przed podbojem i odcięciem jej terytorium.
Predojević nije uspio uzeti Sisak ni 1592., ni 1593., nego je, naprotiv, doživio sa svojom velikom vojskom katastrofalan poraz na ušću Kupe u Savu, na "sisačkom otoku". Bila je to dotad najveća pobjeda kršćanske vojske i "godina propasti" za Osmanlije, poglavito islamizirane Bošnjane, a najveći uspjeh hrvatskog bana Tome Erdődyja koga je slavila čitava katolička Europa. Sisak je tada spasio srednju Hrvatsku, poglavito Zagreb od osvajanja i presijecanja njena teritorija.
Postanak Hrvatsko-slavonske Vojne krajine (16. st.) Geneza chorwacko-słowiańskiej granicy wojskowej (XVI w.)
Główny artykuł: Hrvatska vojna krajina|Slavonska vojna krajina
Aby bronić Chorwacji i Slawonii przed ciągłymi najazdami osmańskimi, utworzono kapitanaty w Senj, Ogulin, Bihać, Hrastovica, Žumberak, Ivanić, Križevci i Koprivnica, obejmujące obszar od morza do Drawy. Podczas gdy Chorwaci ufortyfikowali Sisak w celach obronnych, Habsburgowie zbudowali w tym celu Karlovac (1579). Wszystkie kapitanaty w Chorwacji wkrótce zorganizowano jako Karlovac lub Chorwacką Krajinę, a w Slawonii jako Varaždin Krajinę. Ich administrację i finansowanie przejęli bezpośrednio Habsburgowie, a ich generałowie zarządzali nimi z Grazu, a później z Wiednia. Była to cała seria, prawdziwy system fortów wojskowych, wartowni (čardak), które miały nie tylko obronę, ale także służbę wywiadowczą. To samo zorganizowano w południowych Węgrzech i Transylwanii.
Za obranu Hrvatske i Slavonije od stalnih osmanlijskih upada ustrojene su kapetanije u Senju, Ogulinu, Bihaću, Hrastovici, Žumberku, Ivaniću, Križevcima i Koprivnici i tako je pokriveno područje od mora do Drave. Dok su Hrvati za obranu utvrdili Sisak, Habsburgovci su za tu svrhu izgradili Karlovac (1579.). Sve kapetanije u Hrvatskoj uskoro su se uredile kao Karlovačka ili Hrvatska krajina, a u Slavoniji kao Varaždinska krajina. Njihovu upravu i financiranje preuzeli su izravno Habsburgovci, a njihovi generali su upravljali njima iz Graza, a kasnije iz Beča. Bio je to čitav niz, pravi sustav vojničkih utvrda, stražarnica (čardaka) koje su imale obrambenu, ali i dojavnu službu. Isto je uređeno i u južnoj Ugarskoj i Erdelju.
Między Chorwacją a Slawonią, w Pokuplje, pas umocnień pozostawiono pod bezpośrednią władzą chorwackiego bana, dlatego też nazywano go Granicą bana lub dziś Banoviną. Później istniały tam pułki Gliny i Petrinji. Głównym problemem Granicy Wojskowej było finansowanie, uzbrojenie, a także zasiedlanie opuszczonych obszarów. Ponieważ Wojskowa Administracja Graniczna wykluczyła te obszary, a raczej odebrała je spod władzy chorwackiego parlamentu i bana, od końca XVI wieku i w ciągu XVII wieku osiedlała tam Wołochów z terytoriów osmańskich, którym, aby zapewnić ich lojalność, musiała przyznać nowe lub zachować stare przywileje, np. w 1630 roku tzw. Prawo Wołoskie dla Granicy Varaždin. Wołosi, którzy byli nomadami wyznania grecko-wschodniego, często się buntowali, a administracja austriacka również wykorzystywała ich do wywierania nacisku na Chorwatów, którzy próbowali zachować swoje prawa klasowe. Ponieważ próby nawrócenia Wołochów na wiarę greckokatolicką (unia) nie powiodły się i nie wpasowali się oni w społeczeństwo chorwackie, pozostali „ciałem obcym” na terytorium państwa chorwackiego.
.jpg)
Između Hrvatske i Slavonske krajine, u Pokuplju, ostavljen je pojas utvrda pod izravnom vlašću hrvatskog bana pa je stoga nazvan Banskom krajinom ili danas Banovinom. Kasnije su tu postojale pukovnije ili regimente Glina i Petrinja. Osnovni problem Vojne krajine bilo je financiranje, naoružavanje, ali i naseljavanje pustih područja. Budući da je vojničko-krajiška uprava ta područja izuzela, točnije otela iz vlasti hrvatskog Sabora i bana, ona je od kraja 16. i tijekom 17. stoljeća tu naselila Vlahe s osmanlijskih područja kojima je, da bi osigurala njihovu lojalnost, morala dati neke nove ili zadržati stare privilegije, npr. 1630. tzv. Vlaški zakon za Varaždinsku krajinu. Vlasi, koji su bili nomadi, grkoistočne vjere, često su se bunili, a austrijska ih je uprava koristila i za pritisak na Hrvate koji su nastojali sačuvati svoja staleška prava. Budući pokušaji s prelaskom Vlaha na grkokatoličku vjeru nisu uspjeli (unija), te da se oni nisu uklopili u hrvatsko društvo, ostali su, "strano tijelo" na području hrvatske države.
Urota i smaknuće Zrinskog i Frankopana (1671.) Spisek i egzekucja Zrinskiego i Frankopana (1671)
Główny artykuł: Vašvarski mir|Spisek Zrinskiego-Frankopana
Po porażce Turków pod Sisakiem trwała długotrwała wojna między Habsburgami a Osmanami, w której aktywnie uczestniczyli Chorwaci pod ich banicją. Po raz pierwszy siły chrześcijańskie zachowały równowagę, odniosły kilka zwycięstw, a wraz z pokojem Žitvana w 1606 r. Čazma, Petrinja i Moslavina zostały zwrócone Chorwacji. Bośniacy zaczęli się wycofywać, a ataki Osmanów ustały. Był to również sygnał dla Wołochów, którzy wcześniej masowo uczestniczyli w ich kampaniach, aby porzucili stronę, która zaczynała przegrywać i zaczęli migrować w większej liczbie na stronę chrześcijańską, Habsburgów, do historycznego obszaru Chorwacji.
Poslije turskog poraza pod Siskom nastavljen je dugogodišnji rat između Habsburgovaca i Osmanlija u kome su djelatno sudjelovali i Hrvati pod svojim banovima. Prvi put su kršćanske snage održale ravnotežu, izborile nekoliko pobjeda, a Žitvanskim mirom 1606. Hrvatskoj su vraćeni Čazma, Petrinja i Moslavina. Počelo je povlačenje Bošnjana i regresija osmanlijskih napadaja. Bio je to, ujedno, znak Vlasima, koji su dotada masovno sudjelovali u njihovim pohodima, da napuste stranu koja je počela gubiti i počnu brojnije seliti na kršćansku, habsburšku stranu, na hrvatski povijesni prostor.
Habsburgowie wykorzystali ciszę na wschodniej granicy do wojen w Europie, w których chorwacka szlachta, żołnierze i strażnicy graniczni musieli uczestniczyć, w wojnie trzydziestoletniej od 1618 do 1648 roku. Bracia Zrinscy, wówczas najpotężniejsi chorwaccy szlachcice i chorwaccy banowie, wyróżniali się szczególnie. Jednak oni, podobnie jak cała Chorwacja, domagali się ofensywy na wschodzie i zwrotu wciąż okupowanych terytoriów chorwackich, zwłaszcza po porażce Osmanów pod St. Monošter (Gotthard) w 1664 roku. Następnie Habsburgowie, jako zwycięzcy, zawarli traktat pokojowy z Osmanami w Vašvar, który był wyjątkowo niekorzystny dla strony chorwackiej, co było powodem, dla którego bracia Zrinscy połączyli siły z węgierską szlachtą i stawili opór Habsburgom. Dlatego zwrócili się o pomoc do Francji, Polski, Wenecji, Turcji, ale zostali zdradzeni, wkrótce ogłoszeni spiskowcami, a w 1671 r. Ban Petar Zrinski i książę Fran Krsto Frankopan, którzy przybyli do Wiednia na zaproszenie władcy, zostali straceni w Vienna Neustadt jako wysocy zdrajcy, a ich ogromne majątki zostały splądrowane i skonfiskowane. Był to upadek słynnej chorwackiej szlachty, a jednocześnie koniec ich linii.
Zatišje na istočnoj granici iskoristili su Habsburgovci za ratove u Europi gdje su morali sudjelovati hrvatski plemići, vojnici i krajišnici, u Tridesetogodišnjem ratu od 1618. do 1648. godine. Tu su se istaknuli posebice braća Zrinski, tada najmoćniji hrvatski velikaši i hrvatski banovi. Oni su međutim, kao i čitava Hrvatska, zahtijevali ofenzivu na istoku i vraćanje još uvijek okupiranih hrvatskih prostora, poglavito poslije poraza Osmanlija kod sv. Monoštera (Gotharda) 1664. Tada su Habsburgovci, kao pobjednici, sklopili s Osmanlijama mir u Vašvaru koji je bio izrazito nepovoljan za hrvatsku stranu što bio je to povod braći Zrinskima da se povežu s ugarskim velikašima i pruže otpor Habsburgovacima. Zato su zatražili pomoć od Francuske, Poljske, Venecije, Turske, ali su bili iznevjereni, proglašeni uskoro i zavjerenicima, a 1671. su ban Petar Zrinski i knez Fran Krsto Frankopan, koji su na vladarev poziv došli u Beč, smaknuti u Bečkom Novom Mjestu (Wiener Neustadt) kao veleizdajnici, a njihova golema imanja su opljačkana i zaplijenjena. Bio je to slom glasovitih hrvatskih velikaša, ujedno i kraj njihova roda.
Oživjela Hrvatska i mir u Srijemskim Karlovcima (1699.) Odrodzona Chorwacja i pokój w Srijemskich Karlovciach (1699)
Główny artykuł: Królestwo Slawonii
Osmanowie ostatni raz zgromadzili ogromną armię w 1683 roku i oblegali Wiedeń, ale tym razem uratowali go Polacy. Armia turecka wycofała się w nieładzie, a za nią podążali Austriacy, Węgrzy, Chorwaci i inni. Rozpoczęła się wielka wojna wyzwoleńcza, w której uczestniczył cały naród chorwacki, a w ciągu następnych 15 lat wyzwolona została cała Slawonia, Banovina, Lika, Gacka i Krbava. Niektórzy dowódcy wojskowi dokonali przełomów aż do Sarajewa w Bośni, a nawet do Skopje, ale musieli się wycofać z powodu francuskich ataków od tyłu na posiadłości Habsburgów w Niemczech. W byłych posiadłościach osmańskich wybuchły powstania wśród podbitych ludów, liczne bandy wyjętych spod prawa, podczas gdy armie chorwackie i cesarskie nacierały z zewnątrz.
Osmanlije su posljednji put 1683. skupile golemu vojsku i opkolile Beč, ali su ga ovaj put spasili Poljaci. Turska vojska se povlačila u neredu, a za njom su nastupili Austrijanci, Mađari, Hrvati i drugi. Počeo je veliki rat za oslobođenje u kojem je sudjelovao čitav hrvatski narod pa je u idućih 15 godina oslobođena čitava Slavonija, Banovina, Lika, Gacka i Krbava. Pojedini su vojskovođe izveli prodore do Sarajeva u Bosni, te čak do Skopja, ali su se morali povući zbog francuskih napada u pozadini na habsburške posjede u Njemačkoj. Unutar bivših osmanlijskih posjeda buknuli su ustanci pokorenih naroda, brojnih hajdučkih družina, a izvana je napredovala hrvatska i carska vojska.
W tych bitwach franciszkanin Luka Ibrišimović i ksiądz Marko Mesić wyróżnili się w Slawonii i Lice. Nie tylko przewodzili powstaniu, ale także gromadzili i osiedlali ludzi na wyzwolonych terenach. Zgodnie z pierwszym korzystnym, a właściwie zwycięskim, pokojem w Srijemskich Karlovci w 1699 r., całe Węgry zostały wyzwolone. Armia chorwacka zwróciła okupowaną część Slawonii i Srijemu, a także wspomniany obszar Banovina-Lika. Chorwacja, która tymczasowo straciła cztery piąte swojego historycznego terytorium na rzecz podbojów osmańskich, powiększyła się wówczas ponad dwukrotnie i miała około 40 000 km2. W tym samym czasie liczni muzułmanie i zislamizowani katolicy, a także grecko-wschodni Wołosi uciekli do Bośni i Hercegowiny, a stamtąd dziesiątki tysięcy katolickich Chorwatów, tzw. Šokaci, przekroczyło Sawę i osiedliło się w Slawonii i regionie Dunaju. Pomimo faktu, że Wenecja, jako uczestnik wojny, zdołała rozszerzyć swoje posiadłości kosztem chorwackich terytoriów historycznych i etnicznych w Dalmacji, opinia uczestnika wydarzeń, Pavlego Rittera Vitezovicia, że była to „odrodzona Chorwacja” (Croatia rediviva) była nadal akceptowana.
U tim borbama istaknuli su se u Slavoniji franjevac Luka Ibrišimović i u Lici svećenik Marko Mesić. Oni su vodili ne samo ustanak, nego okupljali i naseljavali narod na oslobođena područja. Prema prvom povoljnom, zapravo pobjedničkom, miru u Srijemskim Karlovcima 1699. oslobođena je čitava Ugarska. Hrvatska vojska je vratila okupirani dio Slavonije i Srijema, kao i prije spomenuti banovinsko-lički prostor. Hrvatska, koja je osmanlijskim osvajanjima privremeno izgubila četiri petine svoga povijesnog teritorija povećala se tada za više nego dvostruko i imala oko 40.000 km2. Istodobno su brojni muslimani i islamizirani katolici kao i grkoistočni Vlasi pobjegli u Bosnu i Hercegovinu, a otud je više desetaka tisuća katolika-Hrvata, tzv. Šokaca prešlo Savu i naselilo se u Slavoniji i Podunavlju. Usprkos tome što je Venecija kao sudionik rata uspjela proširiti posjede na štetu hrvatskih povijesno-etničkih teritorija u Dalmaciji, ipak se prihvatilo mišljenje sudionika zbivanja Pavla Rittera Vitezovića kako je to bila "oživjela Hrvatska" (Croatia rediviva).
Pragmatička sankcija (1712.), prosvijećeni apsolutizam Sankcja pragmatyczna (1712), oświecony absolutyzm
Główny artykuł: Trenkovi panduri|Prosvijećeni apsolutizam
.jpg)
Ponieważ Karol VI Habsburg nie miał męskiego dziedzica, istniało prawdopodobieństwo podziału jego państwa. Aby temu zapobiec, próbował zabezpieczyć tron dla swojej córki Marii Teresy. Dynastii Habsburgów pomógł w tym parlament chorwacki, który uchwalił ustawę zwaną Sankcją Pragmatyczną, która niezależnie od Węgier uznała linię żeńską na tronie. Dzięki tej ustawie Chorwaci, tak jak w 1102 i 1527 r., wyłonili się niezależnie jako królestwo i wybrali władcę z własnej woli. Węgry sprzeciwiły się temu, wierząc, że tylko one mogą to zrobić w imieniu Chorwatów. Jednak w 1715 r. musiały przyznać, że parlament węgierski nie może ingerować w sprawy parlamentu chorwackiego.
Budući da Karlo VI. Habsburški nije imao muškog potomka postojala je mogućnost podjele njegove države. U želji da to spriječi, nastojao je osigurati prijestolje svojoj kćeri Mariji Tereziji. U tome je Habsburškoj dinastiji pomogao Hrvatski sabor, koji je donio akt nazvan Pragmatičkom sankcijom kojom, nezavisno od Ugarske, priznaje žensku lozu na prijestolju. Tim činom su Hrvati, kao i 1102. i 1527. istupili samostalno kao kraljevstvo i svojom voljom izabrali vladara. Tome se protivila Ugarska smatrajući da to mogu samo oni učiniti i u ime Hrvata. Međutim, ipak su 1715. morali priznati kako se Ugarski sabor ne može miješati u poslove Hrvatskog sabora.
Maria Teresa przewodziła wojnie o sukcesję austriacką przeciwko Prusom, w której wyróżnili się Chorwaci pod wodzą barona Franjo Trenka, a następnie wojnie siedmioletniej. Chorwaccy strażnicy graniczni uczestniczyli w obu wojnach. Aby wyciągnąć jak najwięcej żołnierzy z Pogranicza Wojskowego, Maria Teresa zreformowała Chorwacko-Slawońską Pogranicze Wojskowe (Krajinę) podczas Wojny o Sukcesję (1746) i zreorganizowała je w pułki i kompanie. Zgodnie z prawem historycznym musiała zwrócić Slawonię, wyzwoloną spod panowania Turków, pod władzę Parlamentu Chorwackiego i Bana (1745) i przywrócić starożytny chorwacki system powiatowy.
Marija Terezija je vodila austrijski nasljedni rat protiv Pruske u kojem su se istaknuli Hrvati pod vodstvom baruna Franje Trenka, a zatim i Sedmogodišnji rat. U oba rata sudjelovali su hrvatski krajišnici. Kako bi izvukla iz Vojne krajine što više vojnika, Marija Terezija je tijekom nasljednog rata (1746.) dala reformirati hrvatsko-slavonsku Vojnu granicu (krajinu) i preustrojila ih na pukovnije i satnije. Morala je po povijesnom pravu vratiti od Osmanlija oslobođenu Slavoniju pod vlast Hrvatskog sabora i bana (1745.) i obnoviti starodrevni hrvatski županijski sustav.
W polityce wewnętrznej Maria Teresa dążyła do wdrożenia środków tzw. oświeconego absolutyzmu, ale wprowadziła również wymuszoną centralizację, nie zwołała parlamentów chorwackiego i węgierskiego i rządziła, podobnie jak jej syn Józef II, za pomocą patentów lub tymczasowych zarządzeń. Chociaż zrobiła wiele w dziedzinie edukacji i gospodarki, a nawet wprowadziła rejestry gruntów, za pomocą których regulowano i łagodzono obowiązki pańszczyźniane, parlament chorwacki nie zaakceptował habsburskiej centralizacji i germanizacji, zwłaszcza za panowania jej syna Józefa II (1780–1790).
U unutarnjoj politici Marija Terezija je nastojala provesti mjere tzv. prosvijećenog apsolutizma, ali je provodila i nasilnu centralizaciju, nije sazivala hrvatski niti ugarski sabor i upravljala je, kao i njezin sin Josip II., patentima ili privremenim naredbama. Iako je učinila mnogo na području školstva, gospodarstva, pa i uvela urbare putem kojih se uređuju i olakšavaju kmetske feudalne obveze ipak Hrvatski sabor nije prihvaćao habsburšku centralizaciju i germanizaciju, pogotovo u doba njena sina Josipa II. (1780. – 1790.).
Povezivanje s Kraljevinom Ugarskom (1790.) Połączenie z Królestwem Węgier (1790)
Główny artykuł: Królestwo Węgier
Po dziesięciu latach centralizacji, germanizacji i absolutyzmu Józefa II, który próbował stworzyć europejską i niemiecką Austrię i odmówić wszelkich praw klasowych zarówno Chorwacji, jak i Węgrom, Chorwaci postanowili w swoim parlamencie zjednoczyć się jak najściślej z Węgrami i w ten sposób wspólnie przeciwstawić się tym wysiłkom ze strony Wiednia. Rezultatem był wspólny rząd, do którego Chorwaci przenieśli część swoich praw, dopóki nie uwolnili się od Turków i Wenecji, a tym samym zjednoczyli wszystkie ziemie chorwackie (1790). Był to ruch tymczasowy, z którego skorzystali na Węgrzech i chcieli wkrótce narzucić swój język, prawa i administrację Chorwacji. Od tego czasu rozpoczęła się polityczna walka Chorwatów z dwóch stron: przeciwko hegemonii węgierskiej oraz austriackiemu centralizmowi i germanizacji. Naród chorwacki znalazł się w cieśninie między Wiedniem a Pesztem i pozostał w niej aż do upadku Cesarstwa Austriackiego (od 1867 r. Monarchii Austro-Węgierskiej) w 1918 r.
Poslije desetogodišnje centralizacije, germanizacije i apsolutizma Josipa II. koji je nastojao stvoriti europsku i njemačku Austriju i negirati sva staleška prava i Hrvatske i Ugarske, odlučili su Hrvati na svom saboru da se što čvršće povežu s Ugarima i tako zajednički pruže otpor tim nastojanjima iz Beča. Posljedica toga je zajednička vlada na koju su Hrvati prenijeli dio svojih prava sve dok se ne oslobode i od Osmanlija i Venecije te tako ujedine sve hrvatske zemlje (1790.). Bio je to privremeni potez koga su u Ugarskoj iskoristili i htjeli uskoro Hrvatskoj nametnuti svoj jezik, zakone i upravu. Otada počinje politička borba Hrvata na dvije strane: protiv mađarskog hegemonizma i austrijskog centralizma i germanizacije. Hrvatski se narod našao u tjesnacu između Beča i Pešte i tako će uglavnom biti sve do sloma austrijske carevine (od 1867. Austro-Ugarske Monarhije) 1918. godine.
Upadek Wenecji (1797) i Dubrownika (1806)
Główny artykuł: Ilirske pokrajine|Kraljevina Dalmacija
Po rewolucji francuskiej rozpoczęły się wojny napoleońskie, które dotknęły również Chorwację. W 1797 roku Wenecja zniknęła, a jej posiadłości na wschodnim wybrzeżu Morza Adriatyckiego przejęła Austria, a Chorwacja i Slawonia z Dalmacją zostały zjednoczone pod rządami tej samej korony. Francuzi przejęli te regiony od Austrii w 1805 roku, a w 1809 roku, w nowej wojnie, zajęli również Chorwację na południe od rzeki Sawy, tworząc tam tzw. prowincje iliryjskie, które istniały do 1813 roku.
Poslije Francuske revolucije počeli su Napoleonski ratovi, koji su zahvatili i Hrvatsku. U njima je 1797. nestalo Venecije, a njene posjede na istočnoj obali Jadranskog mora uzela je Austrija, pa su se tako pod vlašću iste krune ujedinile Hrvatska i Slavonija s Dalmacijom. Francuzi su te krajeve 1805. oteli od Austrije, a 1809. su u novom ratu zaposjeli još i Hrvatsku južno od Save i tu stvorili tzv. Ilirske provincije koje su postojale do 1813. godine.
Armia Napoleona wkroczyła do Dubrownika w 1806 roku, aby chronić go przed grabieżą Rosjan i Czarnogórców, a w 1808 roku ogłosiła, że Republika Dubrownicka przestała istnieć. Po klęsce Napoleona wszystkie te regiony, wraz z Zatoką Kotorską, stały się częścią Austrii, więc prawie wszystkie ziemie chorwackie znalazły się w tej samej - koronie Habsburgów.
Napoleonova vojska ušla je 1806. u Dubrovnik da bi ga zaštitila od pljačke Rusa i Crnogoraca, a 1808. proglasila da je Dubrovačka Republika prestala postojati. Iza poraza Napoleona svi su ti krajevi, skupa s Bokom kotorskom ušli u sastav Austrije pa su se tako gotovo sve hrvatske zemlje našle u sastavu iste - habsburške krune.
Chorwackie odrodzenie narodowe (1830 – 1848)
Główny artykuł: Ilirski pokret
.jpg)
Pod wpływem osłabienia społeczeństwa feudalnego po rewolucji francuskiej, ale także z powodu nacisków germanizacji i madziaryzacji oraz wewnętrznego rozwoju, bogatej kultury i tradycji prawa państwowego, Chorwaci przyspieszyli swoje odrodzenie narodowe w latach 1830-1848. Dzięki staraniom Ljudevita Gaja, a zwłaszcza Janko Draškovicia, oraz pracom przygotowawczym biskupa Zagrzebia Maksimilijana Vrhovaca, Chorwaci ujednolicili swój język literacki i pismo, założyli gazety, nowoczesne magazyny, utworzyli instytucje narodowe, odrzucili oficjalną łacinę, nie przyjęli narzuconych języków niemieckiego i węgierskiego, a od 1847 roku przyjęli do użytku oficjalnego tylko swój własny - chorwacki - język. W ten sposób zgromadzili wszystkie chorwackie ziemie wokół Zagrzebia, wpływając na odrodzenie Chorwatów w Dalmacji, Istrii, Bośni i Hercegowinie oraz Bačce. Słoweńcy częściowo zaakceptowali idee ruchu iliryjskiego, lecz Serbowie odrzucili neutralną nazwę iliryjską i wystąpili wyłącznie pod nazwą serbską oraz ideą utworzenia niepodległej Serbii, a wkrótce tzw. Wielkiej Serbii kosztem Bośni i Hercegowiny, Chorwacji, Bułgarii, Macedonii i Albanii.
Pod utjecajem slabljenja feudalnog društva poslije Francuske revolucije, ali i zbog pritisaka germanizacije i mađarizacije te unutarnjeg razvoja, bogate kulture i državnopravne tradicije, Hrvati su od 1830. do 1848. ubrzali svoj narodni preporod. Zahvaljujući nastojanjima Ljudevita Gaja, a osobito Janka Draškovića, te predradnjama zagrebačkog biskupa Maksimilijana Vrhovca, Hrvati su normirali svoj književni jezik i pismo, pokrenuli novine, moderne časopise, ustrojili nacionalne ustanove, odbacili službeni latinski, nisu prihvatili nametani njemački i mađarski jezik i od 1847. uzeli u službenu uporabu samo svoj - hrvatski jezik. Na taj način su okupili oko Zagreba sve hrvatske zemlje, utjecali na preporod Hrvata u Dalmaciji, Istri, Bosni i Hercegovini i Bačkoj. Slovenci su djelomice prihvatili ideje ilirskog pokreta, ali su Srbi odbacili neutralno ilirsko ime i istupali samo pod srpskim imenom i idejom o stvaranju samostalne Srbije, a uskoro i tzv. Velike Srbije na račun Bosne, Hercegovine, Hrvatske, Bugarske, Makedonije i Albanije.
Ban Jelačić i konflikt z Węgrami (1848)
Główny artykuł: Zahtijevanja naroda|Josip Jelačić|Hrvatski sabor 1848.|Revolucija u Mađarskoj 1848.
.JPG)
Rewolucja z 1848 roku dotknęła również monarchię habsburską, zwłaszcza Wiedeń, Węgry i Chorwację. Naród chorwacki przyniósł swoje „żądania”, w istocie program polityczny, a pułkownik Josip Jelačić został mianowany banem. Zerwał wszelkie stosunki z Węgrami, zwłaszcza odrzucił decyzję o wspólnym rządzie z 1790 roku, zniósł poddaństwo i ustanowił niezależny rząd chorwacki. W odpowiedzi na groźby ze strony Węgier zaczął przygotowywać się do obrony kraju. Ponieważ Jelačić był chorwackim banem, dowódcą granicznym, a ponieważ został mianowany gubernatorem Rijeki i Dalmacji, cała Chorwacja zgromadziła się wokół niego.
Revolucija 1848. zahvatila je i Habsburšku Monarhiju, posebice Beč, Ugarsku i Hrvatsku. Hrvatski narod je donio svoja "Zahtijevanja", zapravo politički program, a za bana je postavljen pukovnik Josip Jelačić. On je prekinuo sve odnose s Ugarskom, poglavito odbacio onu odluku o zajedničkoj vladi iz 1790., ukinuo kmetstvo i ustrojio samostalnu hrvatsku vladu. Na prijetnje iz Mađarske počeo se spremati za obranu zemlje. Budući da je Jelačić bio hrvatski ban, krajiški zapovjednik, a kako je imenovan za guvernera Rijeke i Dalmacije, oko njega se okupila čitava Hrvatska.
Na Węgrzech wybuchła rewolucja, która nie uznała żadnego innego narodu poza Węgrami i groziła Chorwatom bronią, co doprowadziło do zbliżenia Chorwatów i Serbów w południowych Węgrzech (Bačka). Wkrótce wybuchła prawdziwa wojna między Chorwatami i Węgrami, ale dopiero po nieudanych negocjacjach i za zgodą dworu wiedeńskiego. Jelačić przekroczył Drawę z armią chorwacką, odzyskał chorwackie Medzimurje, a następnie postawił stopę na ziemi węgierskiej, ale po kilku bitwach musiał walczyć w obronie dworu i Austrii.
U Ugarskoj je izbila revolucija koja nije priznavala ni jedan drugi narod osim Mađara, a oružjem su zaprijetili Hrvatima pa je to dovelo i do zbližavanja Hrvata i Srba u južnoj Ugarskoj (Bačkoj). Uskoro je izbio pravi rat između Hrvata i Mađara, ali tek nakon neuspješnih pregovora i uz suglasnost bečkog dvora. Jelačić je s hrvatskom vojskom prešao Dravu, vratio hrvatsko Međimurje, a potom stupio na ugarsko tlo, ali je poslije nekoliko bitaka morao ratovati i za obranu dvora i Austrije.
Kiedy rewolucja węgierska została stłumiona przy pomocy Rosjan, nowy władca Franciszek Józef I ogłosił absolutyzm, który został narzucony wszystkim austriackim ziemiom dziedzicznym, a także Chorwatom, którzy pomogli Habsburgom, a także Węgrom, którzy rozpoczęli rewolucję. Podczas istnienia absolutyzmu Jelačić pozostał banitą i starał się pomóc Chorwacji tak bardzo, jak to możliwe, w sferze gospodarczej i w oddzieleniu chorwackiej diecezji katolickiej od administracji kościelnej Węgier. Zagrzeb stał się wówczas zjednoczonym miastem i jako siedziba arcybiskupa stał się stolicą i centrum integracji wszystkich Chorwatów.
Kada je uz pomoć Rusa slomljena mađarska revolucija, novi vladar Franjo Josip I. je proglasio apsolutizam koji je nametnut svim austrijskim nasljednim zemljama, ali i Hrvatima koji su pomagali Habsburgovcima kao i Mađarima koji su digli revoluciju. Za postojanja apsolutizma Jelačić je i dalje ostao banom i nastojao koliko je bilo moguće pomoći Hrvatskoj na gospodarskom području i odvajanju hrvatske katoličke biskupije od ugarske crkvene uprave. Zagreb tada postaje jedinstveni grad i kao nadbiskupsko sjedište postaje glavni grad i integracijsko središte svih Hrvata.
Kompromis chorwacko-węgierski (1868) i Trójca
Główny artykuł: Hrvatski sabor 1865. – 1867.|Hrvatsko-ugarska nagodba|Trojedna Kraljevina Hrvatska, Slavonija i Dalmacija|Kraljevsko hrvatsko domobranstvo
Po klęsce Austrii we Włoszech w 1859 roku władca musiał znieść absolutyzm i przywrócić porządek konstytucyjny, a w monarchii coraz częściej dyskutowano o centralizmie lub federalizmie. W 1861 roku zwołano parlament chorwacki, który domagał się zjednoczenia wszystkich ziem chorwackich, tj. całego Królestwa Dalmacji, Chorwacji i Slawonii. Parlament odmówił wejścia do Rady Cesarskiej w Wiedniu, a tym samym ewentualnego porozumienia z Austrią i ponownie zwrócił się do Węgier, ale pod warunkiem, że uznają integralność terytorialną i równość Chorwacji. Wtedy pojawiły się pierwsze nowoczesne partie polityczne i po raz pierwszy wysunięto ideę niepodległego państwa chorwackiego (Ante Starčević, Eugen Kvaternik). Po raz pierwszy wystąpili również Serbowie, domagając się dzielenia się suwerennością państwową z Chorwatami, a także własnej nazwy języka, własnego pisma, cyrylicy jako oficjalnej itd.
Poslije poraza Austrije 1859. u Italiji, vladar je morao ukinuti apsolutizam, vratiti ustavno stanje, a unutar Monarhije sve se više raspravljalo o centralizmu ili federalizmu. Godine 1861. sazvan je Hrvatski sabor koji je zahtijevao sjedinjenje svih hrvatskih zemalja, tj. čitave Kraljevine Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. Sabor je odbio ulazak u bečko Carevinsko vijeće, a time i moguću nagodbu s Austrijom i opet se približio Ugarskoj, ali pod uvjetom da priznaju teritorijalnu cjelokupnost i ravnopravnost Hrvatske. Tada se prvi put pojavljuju moderne političke stranke, prvi put je iznesena ideja o nezavisnoj hrvatskoj državi (Ante Starčević, Eugen Kvaternik). Isto tako su prvi put istupili i Srbi zahtijevajući podjelu državnog suvereniteta s Hrvatima, te svoje ime za jezik, svoje pismo, ćirilicu kao službeno i drugo.
Po kolejnej porażce w wojnie z Włochami i Prusami w 1866 r. Austria, jako państwo centralistyczne, musiała zorganizować się jako monarchia dualna: została podzielona na Austrię i Węgry, czyli oficjalnie Austro-Węgry. Ponieważ Chorwaci mieli swoje wiekowe prawa, indywidualność na mocy prawa państwowego i status królestwa, Chorwaci i Węgrzy musieli dojść do odrębnego porozumienia w 1868 r. W tym czasie wydano specjalny akt zwany Ugodą Chorwacko-Węgierską, który uznawał Chorwatów za odrębne państwo i autonomiczne sprawy wewnętrzne (administrację, sądownictwo, edukację, sprawy religijne), a także specjalne symbole państwowe i armię (obronę terytorialną). Chociaż Chorwaci nie byli z tego zadowoleni, żaden inny naród w Austro-Węgrzech nie miał takiego statusu (np. Czesi, Polacy, Rumuni).
Poslije novog poraza u ratu protiv Italije i Pruske 1866., Austrija se kao centralistička država morala ustrojiti kao dvojna monarhija: podijeliti na Austriju i Ugarsku, odnosno službeno Austro-Ugarsku. Budući da su Hrvati imali svoja stoljetna prava, državnopravnu individualnost i status kraljevine, morali su se Hrvati i Mađari 1868. posebno nagoditi. Tada je izdan poseban akt zvan Hrvatsko-ugarska nagodba, kojom se Hrvatima priznaje državnopravna posebnost i autonomni unutarnji poslovi (uprava, sudstvo, školstvo, vjerski poslovi) te posebni državni simboli i vojska (domobranstvo). Iako Hrvati nisu bili time zadovoljni, takav status u Austro-Ugarskoj nije imao ni jedan drugi narod (npr. Česi, Poljaci, Rumunji).
Zjednoczenie granicy wojskowej z Chorwacją (1881)
Główny artykuł: Trojednica#Doba modernizacije|Bosna i Hercegovina u Austro-Ugarskoj
.jpg)
Chociaż chorwacko-węgierskie porozumienie nie było w pełni korzystne, zwłaszcza w dziedzinie gospodarki, podatków i transportu, kraj mimo wszystko rozwijał się i modernizował podczas rządów ludowca i reformatora Ivana Mažuranicia (1873–1880). W tym czasie Austro-Węgrom przyznano protektorat w Bośni i Hercegowinie na Kongresie Berlińskim (1878), jednocząc w ten sposób cały naród chorwacki w jednym państwie. Kiedy w 1881 r. zniesiono granicę wojskową, jej części zostały zwrócone na mocy historycznego prawa macierzystej Chorwacji, której administracyjnym, politycznym i kulturalnym centrum był Zagrzeb. Jednak Dalmacja, Boka Kotorska i Istria nadal znajdowały się w austriackiej części monarchii, a Rijeka jako port i Medzimurje były rządzone przez Węgry, chociaż parlament chorwacki pracował nad zjednoczeniem wszystkich ziem chorwackich. Tak było aż do upadku Austro-Węgier.
Iako Hrvatsko-ugarska nagodba nije bila sasvim povoljna poglavito na području gospodarstva, poreza i prometa, ipak je zemlja napredovala i modernizirala se u doba bana pučanina i reformatora Ivana Mažuranića (1873. – 1880.). U to doba je Austro-Ugarska dobila na Berlinskom kongresu protektorat u Bosni i Hercegovini (1878.) pa se tako čitav hrvatski narod našao u jednoj državi. Kada je 1881. ukinuta Vojna krajina ili granica, vraćeni su njeni dijelovi po povijesnom pravu matici zemlji Hrvatskoj čije je upravno, političko i kulturno središte bio Zagreb. Međutim, Dalmacija, Boka kotorska i Istra bile su i dalje u austrijskom dijelu Monarhije, a Rijekom kao lukom i Međimurjem upravljala je Ugarska, iako je Hrvatski sabor radio na ujedinjenju svih hrvatskih zemalja. Tako je ostalo sve do raspada Austro-Ugarske.
Zjednoczenie Pogranicza Wojskowego w 1881 r. zwiększyło liczbę Serbów w Chorwacji. Byli to potomkowie wspomnianych wcześniej Wołochów-pasterzy, którzy osiedlili się na ziemiach chorwackich podczas agresji tureckich, a w XIX wieku, z powodu tej samej grecko-wschodniej religii, przyjęli narodowość serbską. Domagali się dzielenia suwerenności z Chorwatami, a także autonomii kulturowej i politycznej. Część z nich, za namową Serbii, pracowała nad oddzieleniem dawnych terytoriów Pogranicza Wojskowego i jego zjednoczeniem z Królestwem Serbii.
Sjedinjenjem Vojne krajine 1881. povećao se broj Srba u Hrvatskoj. To su bili potomci spomenutih Vlaha-stočara koji su za turske agresije naseljavani u hrvatskim zemljama, a tijekom 19. stoljeća su zbog iste grkoistočne vjere prihvatili srpsku nacionalnu pripadnost. Oni su zahtijevali podjelu suvereniteta s Hrvatima, te kulturnu i političku autonomiju. Jedan njihov dio, na poticaj iz Srbije, radio je na odvajanju bivših teritorija Vojne krajine i na njenom sjedinjenju s Kraljevinom Srbijom.
Był to dobrze znany program Wielkiej Serbii, w którym oprócz części Chorwacji uwzględniono Bośnię i Hercegowinę, Księstwo Czarnogóry, Macedonię itp. Te polityczne i podbojowe wysiłki Serbów i Serbii, zwane również tzw. kwestią serbską, były przyczyną niestabilności przez długi czas.
Bio je to dobro poznati velikosrpski program u koji su oni osim dijelova Hrvatske uključivali Bosnu i Hercegovinu, Kneževinu Crnu Goru, Makedoniju itd. Ta politička i osvajačka nastojanja Srba i Srbije, nazvana i tzv. srpskim pitanjem, dugo su bila uzrokom nestabilnosti.
W trójkącie pomiędzy Wiedniem, Budapesztem i Belgradem
Po Chorwackim Odrodzeniu Narodowym w Chorwacji powstały partie polityczne, z których najsilniejszą była Partia Ludowa, kierowana przez słynnego biskupa Josipa Juraja Strossmayera. Partia ta pracowała nad podniesieniem poziomu edukacji w Chorwacji i zjednoczeniem wszystkich Słowian południowych wokół Zagrzebia na podstawie tzw. idei południowosłowiańskiej lub południowoslawizmu. Od 1861 r. istniała również Partia Praw, która opowiadała się za niepodległym państwem chorwackim i była przeciwna układowi z Austrią, Węgrami lub Serbią. W tej walce politycznej w trójkącie między Wiedniem, Budapesztem i Belgradem oraz w wysiłkach na rzecz zjednoczenia wszystkich ziem chorwackich w Chorwacji, wzmocniła się idea południowosłowiańska, której celem było opuszczenie Austro-Węgier i utworzenie wspólnego państwa Słowian południowych.
Poslije hrvatskog narodnog preporoda nastaju u Hrvatskoj političke stranke od kojih je najjača Narodna stranka, koju vodi poznati biskup Josip Juraj Strossmayer. Ta stranka radi na prosvjetnom uzdizanju Hrvatske i okupljanju svih Južnih Slavena oko Zagreba na temelju tzv. južnoslavenske ideje ili južnoslavenstva. Od 1861. postoji i Stranka prava, koja je za samostalnu hrvatsku državu i protiv nagodbe s Austrijom, Ugarskom ili Srbijom. U toj političkoj borbi u trokutu između Beča, Budimpešte i Beograda i nastojanju oko ujedinjenja svih hrvatskih zemalja u Hrvatskoj je jačala južnoslavenska ideja, koja je bila usmjerena na izlazak iz Austro-Ugarske i formiranje zajedničke države Južnih Slavena.
Pod koniec XIX i na początku XX wieku w Chorwacji miało to miejsce w antywęgierskich protestach chorwackiej opozycji, jak np. w 1883 r., kiedy nielegalne węgierskie herby i napisy zostały zrzucone w Zagrzebiu, a następnie cała centralna Chorwacja została pochłonięta przez antywęgierski ruch ludowy, który został stłumiony przez wojsko. W 1895 r. studenci z Zagrzebia spalili węgierski trójkolor jako symbol węgierizacji. Chorwaccy chłopi powtórzyli to również w 1903 r., kiedy wybuchł drugi antywęgierski ruch ludowy i węgierski ban, hrabia Khuen-Héderváry ustąpił. Ponieważ miejscowi Serbowie w Zagrzebiu opublikowali broszurę w swojej gazecie „Srbobran”, w której ogłosili wojnę wyniszczającą przeciwko Chorwatom, pierwsze antyserbskie demonstracje wybuchły w Zagrzebiu w 1902 r.
Konac 19. i početak 20. st. u Hrvatskoj je protekao u protumađarskim istupima hrvatske oporbe, poput 1883. kad su u Zagrebu zbačeni nezakoniti mađarski grbovi i natpisi, a zatim je čitavu srednju Hrvatsku zahvatio protumađarski narodni pokret, koji je ugušila vojska. Godine 1895. zagrebački su studenti spalili mađarsku trobojnicu kao simbol mađarizacije. To su ponovili 1903. i hrvatski seljaci kad je izbio drugi protumađarski narodni pokret i odstupio ban mađarizator grof Khuen-Héderváry. Budući da su lokalni Srbi u Zagrebu u svom glasilu »Srbobran« objavili pamflet u kome su navijestili Hrvatima rat do uništenja, izbile su u Zagrebu 1902. i prve protusrpske demonstracije.
Polityka nowego kursu – ku Belgradowi (1903)
Główny artykuł: Politika novog kursa|Riječka rezolucija|Zadarska rezolucija|Hrvatsko-srpska koalicija
Drugi i popularny ruch z 1903 r. urzeczywistnił nierozwiązaną kwestię chorwacką w dualistycznych Austro-Węgrach. Poparli go Chorwaci z Dalmacji i Istrii, którzy byli częścią Austrii, a dołączyli do nich Słoweńcy i inne narody słowiańskie w monarchii. Chorwaccy politycy z Dalmacji, zwłaszcza Frano Supilo i Ante Trumbić, wyróżnili się w tej kampanii poparcia dla Chorwacji. W 1905 r. rozpoczęli tak zwaną politykę „Nowego kursu”, która przewidywała zgromadzenie wszystkich partii opozycyjnych, zarówno Serbów w Chorwacji i Dalmacji, jak i Węgrów na Węgrzech i Włochów w monarchii. Pod koniec 1905 r. chorwaccy politycy opozycyjni spotkali się w Rijece i opublikowali rezolucję z Rijeki, a zaraz potem serbscy politycy opublikowali w Zadarze swoją rezolucję z Zadaru. Poparli politykę „Nowego kursu”, ale domagali się uznania Serbów za naród konstytucyjny.
Drugi i narodni pokret 1903. godine aktualizirao je neriješeno hrvatsko pitanje u dvojnoj Austro-Ugarskoj. Njega su podržavali Hrvati iz Dalmacije i Istre koji su bili u sastavu Austrije, a priključili su im se Slovenci i drugi slavenski narodi u Monarhiji. U toj akciji potpore Hrvatskoj istaknuli su se hrvatski političari iz Dalmacije, poglavito Frano Supilo i Ante Trumbić. Oni su 1905. pokrenuli tzv. politiku »novog kursa«, koja je predviđala okupljanje svih oporbenih stranaka, kako Srba u Hrvatskoj i Dalmaciji, tako i Mađara u Ugarskoj i Talijana u Monarhiji. Potkraj 1905. sastali su se u Rijeci hrvatski oporbeni političari i objavili Riječku rezoluciju, a odmah zatim i srpski političari objavljuju u Zadru svoju Zadarsku rezoluciju. Oni podržavaju politiku »novog kursa«, ali zahtijevaju priznanje Srba kao konstitutivnog naroda.
Zaraz potem utworzono koalicję chorwacko-serbską, która zdobyła większość w wyborach (1906). Najbardziej prominentną postacią w koalicji był Chorwat Frano Supilo, ale został on stłumiony przez zręczną i przebiegłą politykę chorwackiego Serba Svetozara Pribićevicia, który współpracował z serbskim rządem w Belgradzie i skierował koalicję w stronę wspólnego państwa z Serbią.
Odmah zatim oblikuje se Hrvatsko-srpska koalicija, koja dobiva većinu na izborima (1906.). Najuglednija ličnost Koalicije bio je Hrvat Frano Supilo, ali njega vještom i lukavom politikom potiskuje hrvatski Srbin Svetozar Pribićević, koji radi u suradnji sa srbijanskom vladom u Beogradu i usmjerava Koaliciju prema zajedničkoj državi sa Srbijom.
Chorwacja w I wojnie światowej (1914 – 1918)
Główny artykuł: Predložak:Hrvatska u Prvom svjetskom ratu
Serbia wyszła zwycięsko z wojen bałkańskich (1912-1913), znacznie powiększyła swoje terytorium i zaraz po konfrontacji z Turcją i Bułgarią zaplanowała zamach w Sarajewie, który stał się przyczyną I wojny światowej w 1914 roku. Serbia początkowo odnosiła sukcesy walcząc wzdłuż Driny, by w 1915 roku zostać zajęta i wraz z armią Czarnogóry wycofać się na wyspę Korfu i do Grecji, skąd w 1917 roku wspólnie z zachodnimi aliantami wyruszyła, by przebić się przez pole bitwy pod Salonikami, a następnie wyzwolić swoje terytorium i podbić (prawie bez oporu) Bośnię i Hercegowinę, część Chorwacji i Austro-Węgry.
Srbija je izašla kao pobjednica u Balkanskim ratovima (1912. – 1913.), znatno proširila svoj teritorij i odmah nakon obračuna s Turskom i Bugarskom planirala Sarajevski atentat, koji je bio povod I. svjetskom ratu 1914. godine. Srbija je u početku uspješno ratovala uzduž Drine, a onda je 1915. okupirana i morala se s vojskom povući skupa s Crnom Gorom na otok Krf i u Grčku odakle je 1917. sa zapadnim saveznicima krenula u proboj solunskog bojišta, zatim oslobađanje svog teritorija i osvajanje (gotovo bez otpora) Bosne i Hercegovine, dijelova Hrvatske i Austro-Ugarske.
Większość polityków opozycyjnych, na czele z Supilo i Trumbićem, uciekła do Włoch, Francji i Anglii w 1914 r. i utworzyła tzw. Jugosłowiański Komitet Wyzwolenia Słowian Południowych w Austro-Węgrzech i Współpracy z Serbią. Ze względu na swoje poparcie dla federalizmu w nowym państwie, Supilo opuścił Komitet i wkrótce zmarł. Serbski premier Nikola Pašić chciał stworzyć rozszerzoną, w rzeczywistości Wielką Serbię i monarchię centralistyczną. Trumbić był pobłażliwy, mając nadzieję, że najpierw zostanie utworzone nowe państwo, a następnie zostanie ustalona jego wewnętrzna organizacja.
Većina oporbenih političara sa Supilom i Trumbićem na čelu pobjegla je 1914. u Italiju, Francusku, Englesku i ustrojila tzv. Jugoslavenski odbor za oslobađanje Južnih Slavena u Austro-Ugarskoj i za suradnju sa Srbijom. Zbog zastupanja federalizma u novoj državi napustio je Odbor Supilo i uskoro umro. Srbijanski predsjednik vlade Nikola Pašić želio je stvoriti proširenu, zapravo Veliku Srbiju i centralističku monarhiju. Trumbić je bio popustljiv u nadi da će se najprije stvoriti nova država, a zatim odrediti njeno unutarnje uređenje.
Austro-Węgry, składające się z wielu narodów, rozpadły się na części składowe po przegranej wojnie w 1918 r. Włochy, zwycięzca wojny, miały tajny Traktat Londyński z 1915 r., który przyznał im prawo do części chorwackiego wybrzeża Adriatyku. Dlatego trzeba było szybko coś zrobić, aby zapobiec apetytom na podbój Włoch, ale także Serbii.
Austro-Ugarska sastavljena od brojnih naroda raspala se poslije izgubljenog rata 1918. na sastavne dijelove. Italija, pobjednica u ratu, imala je tajni Londonski sporazum iz 1915. koji joj daje pravo na dijelove hrvatske jadranske obale. Zato je trebalo nešto brzo poduzeti da se onemoguće osvajački apetiti Italije, ali i Srbije.
Literatura
- Hrvatski obiteljski leksikon (LZMK) - Hrvatska Zarchiwizowana wersja oryginalnej strony z 31 marca 2016 r. (Wayback Machine)
- Dragutin Pavličević, Kratka politička i kulturna povijest Hrvatske Zarchiwizowana wersja oryginalnej strony z 30 czerwca 2004 r. (Wayback Machine), Hrvatski informativni centar, Zagreb, 1998.
- Neven Budak, Habsburzi i Hrvati, časopis Kolo, broj 3, jesen 2002. Zarchiwizowana wersja oryginalnej strony z 28 września 2012 r. (Wayback Machine)
- Habsburška vladavina Hrvatskom i njezina slika u hrvatskoj književnosti nakon 1918. godine