Huzarzy

Z Europa Środkowa
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Strona Autorzy Nota
[1] [2] Ten artykuł pochodzi z Wikipedii w języku polskim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku polskim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach.
Strona Autorzy Nota
[3] [4] Ten artykuł został przetłumaczony z Wikipedii w języku angielskim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku angielskim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach.

Notka

Oficer huzarów Księstwa Warszawskiego w dolmanie, z szabeltasem i innymi typowymi szczegółami wyposażenia (mal. Jan Chełmiński, 1913)

Huzarzy (lp. huzar od węg. huszár – rozbójnik[1]) – formacja lekkiej jazdy umundurowana i uzbrojona na sposób węgierski[2], powstała w XV wieku. Jej pierwowzorem byli racowie, którzy po odrzuceniu kopii, tarcz i pozostałego uzbrojenia ochronnego przekształcili się ostatecznie w huzarów[3].

Geneza

XVI-wieczny węgierski rac z ówczesnym wyposażeniem: lekką kopią, szablą i tzw. tarczą skrzydlatą

Austriaccy Habsburgowie korzystali z nieregularnej jazdy węgierskiej już w XV wieku, lecz dopiero w 1688 formalnie utworzyli jej pierwsze regimenty jako jednostki półstałe, gdy oczywista stała się potrzeba posiadania również takiej lekkiej kawalerii[4]. W państwie Habsburgów odgrywały one szczególną rolę w strzeżeniu na południu tzw. granicy wojskowej (Militärgrenze) przed niespodziewanymi napadami z ziem osmańskich Turków, zapewniając doraźną obronę i współdziałając z wojskami regularnymi przy dobrej znajomości miejscowych warunków. Konnica ta działała niezależnie, w niewielkich grupach, w trudnym terenie wykluczającym użycie większych regularnych oddziałów. Wykorzystywano ją do służby wartowniczej, patrolowania, szerszych działań rozpoznawczych, do pościgu i zaskakujących napadów. Większe zgrupowania huzarów zdolne były do dokonywania dalekosiężnych wypadów (zagonów) na terytorium przeciwnika[5].

Etymology

Hungarian hussar in the 16th century. Woodcut by Jost Amman

Etymolodzy są podzieleni co do pochodzenia słowa huzar.[6] Poniżej podsumowano kilka alternatywnych teorii:

  • Według Webster's Dictionary słowo husar pochodzi od języka węgierskiego (węg. huszár), który z kolei wywodzi się od średniowiecznego serbskiego (serb. husar) (cyrylica: хусар lub serb. gusar, cyrylica: гусар), czyli rozbójnik (ponieważ taktyka wczesnych husarskich oddziałów szturmowych stosowana przeciwko armii osmańskiej przypominała rozbójników; we współczesnym serbskim znaczenie (serb. gusar) zostało ograniczone do piratów morskich), od średniowiecznej łaciny (łac. cursarius) (por. angielskie słowo corsair).[7]
  • Inna teoria głosi, że określenie to jest oryginalne, węgierskie i nie ma nic wspólnego z serbskim (serb. gusar). Taktyka i umiejętności jeździeckie husarii były charakterystyczne dla wczesnych wojowników węgierskich, a w starożytności i wczesnym średniowieczu były używane przez wiele grup etnicznych na stepie euroazjatyckim, jak Hunowie, Awarowie, Pieczyngowie, Kumanowie, a później przez Mongołów i Tatarów. Ten typ lekkiej kawalerii był szczególnie charakterystyczny dla armii węgierskich, początkowo wyposażonych w łuki, strzały, włócznie i szable, które dopiero później zamieniono na karabiny i karabiny.[8]
  • Pierwsze pisane użycie słowa (łac. hussarones) (po łacinie liczba mnoga; (węg. huszár) pojawia się w dokumentach z 1432 roku na terenie południowych Węgier (wówczas obszar Królestwa Węgier graniczący z Imperium Osmańskie) Rodzaj nieregularnych lekkich jeźdźców był już dobrze ugruntowany w XV wieku na średniowiecznych Węgrzech.)[9]
  • Uczeni bizantyjscy twierdzą, że termin ten wywodzi się z rzymskiej praktyki wojskowej oraz (łac. cursarii, poj. łac. cursarius).[10] Bizantyjskie podręczniki wojskowe z X wieku wspominająn (gr. chonsarioi), Lekka kawaleria, rekrutowana na Bałkanach, zwłaszcza Serbów, „idealna do zwiadu i najazdów”.[11] Słowo to zostało następnie ponownie wprowadzone do praktyki wojskowej w Europie Zachodniej po tym, jak jego pierwotne użycie zostało utracone wraz z upadkiem Rzymu na zachodzie.[12]
  • Z kolejnego założenia wynika, że (węg. húsz oznacza po węgiersku „dwadzieścia”, podczas gdy (węg. ár to jednostka miary gruntu lub akr. W związku z tym sugeruje się, że husaria nosiła taką nazwę, ponieważ stanowiła formę opłaty wojskowej wprowadzonej po 1458 r. zgodnie z którą każdy właściciel ziemski posiadający dwadzieścia akrów był zobowiązany zapewnić armii królewskiej na własny koszt konnego i wyposażonego (pochodzenia chłopskiego) żołnierza.[13]

Początki

Wczesna husaria węgierscy

Według doniesień husaria wywodziła się z grup serbskich wojowników,[14] które wkroczyły na południowe Węgry po podboju Serbii przez Turków pod koniec XIV wieku. Regent-gubernator Jan Hunyadi stworzył jednostki konne inspirowane Turkami. Za twórcę tych oddziałów uważa się jego syna, Macieja Korwina, późniejszego króla Węgier, powszechnie zwanego Rácok[potrzebny cytat] (węgierski egzonim Serbów). Początkowo walczyli w małych bandach, ale za panowania króla Macieja Korwina zostali przeorganizowani w większe, wyszkolone formacje.[14]

Średniowieczne węgierskie źródła pisane lekceważąco i pogardliwie wypowiadały się o lekkiej kawalerii i husarii w ogóle, a podczas bitew teksty wychwalały jedynie cnoty, wytrwałość, odwagę, wyszkolenie i osiągnięcia rycerzy. Nic dziwnego, skoro w średniowieczu żołnierze węgierskiego pochodzenia szlacheckiego służyli wyłącznie jako ciężkozbrojna kawaleria.[15]

Pierwsze pułki husarskie składały się z lekkiej kawalerii Czarnej Armii. Pod dowództwem Korwina husaria wzięła udział w wojnie z Imperium Osmańskim w 1485 roku i odniosła sukces przeciwko sipahisom (kawalerii osmańskiej), a także przeciwko Czechom i Polakom. Po śmierci króla, w 1490 r., obok ciężkiej kawalerii, husaria stała się na Węgrzech standardową formą kawalerii. Ich rola ograniczała się do prowadzenia działań wojennych nieregularnych, najazdów, zabezpieczania, osłony i rozpoznania głównych sił regularnych. Według Antonio Bonfiniego tej lekko uzbrojonej kawalerii (expeditissimus equitytatus) nie wolno było wchodzić w skład regularnej armii, gdy ustalał się porządek bitwy, lecz umieszczano ją poza nią w zupełnie odrębnych grupach i używano do niszczenia, palenia, zabijania i zaszczepili strach wśród ludności cywilnej, gdy jechali przed regularną armią.[16]

W XVI i XVII wieku nastąpiły poważne zmiany i podczas wojny trzydziestoletniej walczyli jako lekka kawaleria i coraz częściej używali broni palnej zamiast bardziej tradycyjnej broni, takiej jak łuki i włócznie.[17] Cesarze Habsburgów zatrudniali węgierskich huzarów jako najemników do służby przeciwko Turkom i na różnych polach bitew w całej Europie Zachodniej.

Wcześni husarze nosili zbroję, kiedy tylko mogli sobie na to pozwolić, podobnie jak późniejsza polscy husarze. Husaria węgierska zrezygnowała z używania tarcz, a później zbroi; stając się całkowicie lekką kawalerią w pierwszej połowie XVII wieku.[18]

Polska husaria

Information icon4.svg Większy artykuł: Polish hussars

Polish Winged Hussar, painting by Aleksander Orłowski

Początkowo pierwsze oddziały polskiej husarii w Królestwie Polskim powstały około 1500 roku.[19]

Polscy ciężkc huzarzy z Rzeczypospolitej Obojga Narodów byli znacznie bardziej zwrotni niż wcześniej zatrudnieni ciężko opancerzeni ułani. Husaria okazała się kluczowa dla zwycięstw polsko-litewskich pod Orszą (1514), Obertynem (1531) i bitwą pod Wiedniem (1683).

W XVI wieku husaria w Transylwanii i na Węgrzech stała się cięższa: porzucili drewniane tarcze i przyjęli kamizelki kuloodporne z blachy płytowej. Kiedy w 1576 r. Stefan Batory, książę transylwańsko-węgierski, został wybrany na króla Polski, zreorganizował polsko-litewską huzarów swojej Gwardii Królewskiej na wzór węgierski, czyniąc z nich ciężką formację, wyposażoną w długą lancę jako główną broń. Za jego panowania husaria zastąpiła w armii polsko-litewskiej ułanów w stylu średniowiecznym i stanowili większość polskiej kawalerii. Do lat dziewięćdziesiątych XVI wieku większość polsko-litewskich jednostek husarskich została zreformowana według tego samego „ciężkiego” modelu węgierskiego. Z powodu tego samego podobieństwa polska husaria ciężka przybyła ze swoim własnym stylem, polska husaria skrzydlata lub skrzydlata husaria Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

W bitwie pod Lubieszowem w 1577 r. rozpoczął się „złoty wiek” husarii. Aż do bitwy pod Wiedniem w 1683 r. włącznie, husaria polsko-litewska stoczyła niezliczone akcje przeciwko różnym wrogom. W bitwach pod Byczyną (1588), Kokenhusen (1601), Kircholmem (1605), Kłuszynem (1610), Trzcianą (1629), Chocimiem (1673) i Lwowem (1675) decydującym czynnikiem okazała się husaria polsko-litewska , często wbrew przeważającym przeciwnościom losu.

Do XVIII wieku uważani byli za elitę sił zbrojnych Rzeczypospolitej.

Chorwacka husaria

Chorwackie jednostki husarskie, często określane po prostu jako „Chorwaci”, powstały z pogranicza wojskowego Królestwa Węgier, granicy chorwacko-słowiańskiej oraz Królestwa Dalmacji, Chorwacji i Slawonii.[20] Jednym ze znaczących kapitanów i naczelnych oficerów husarii był Petar Keglević.[21] W 1578 roku arcyksiążę Karol II objął dowództwo nad chorwacką i slawońską granicą wojskową oraz przygotował pisemne rozkazy i zasady służby dla piechoty (Haramije) i jeźdźców (huzarów), posługując się językiem serbsko-chorwackim.[22][23] Najstarsza pisemna wzmianka o nazwisku Husar w Chorwacji pochodzi z 1507 r. w Vinicy, gdzie wzmiankowano Petrusa Hwzara (Petar Husar), w dokumencie z 1598 r. zatytułowanym „Regestum” wspomniano o „huzarze” w Loborze („Castrum Lobor cum suis pertinentiis partes magnificorum dominorum Joannis et Petri Keglyewich...„Blasius Hwszar, Inq(uilinus)”. Druga wzmianka o „huzarze” pojawiła się w 1613 r. u Krapiny („desertum Joannes Huszar de vinea cb – qr j”).[24]

Chorwaccy husarze byli nieregularnymi lekkimi jeźdźcami charakterystycznymi dla pogranicza habsbursko-osmańskiego. Jednostki chorwackie nie były nieuchronnie nazywane „Chorwatami”, ale była to nazwa najczęściej używana. W wojnie trzydziestoletniej używano innych oznaczeń: Wallachen, Uskocken, Raitzen, Granitscharen, Insulaner, Wenden, Polen, Türken i Zigeuner. Wśród chorwackich huzarów można było znaleźć inne grupy etniczno-polityczne, takie jak Węgrzy, Serbowie, Albańczycy, Rumuni, Polacy, Wołosi i Kozacy.[25] Chorwaccy huzarzy brali udział w oblężeniu Magdeburga pod wodzą Johanna Tserclaesa oraz w oblężeniach Heidelberg, Frankenthal, Manheim, Breitenfeld, Lützen, Nördlingen, Wittstock and Breitenfeld.[26]

W latach 1746-1750 utworzono cztery pułki Grenz Hussar (graniczne): pułk karlovacki, varaĹľdinski, slawoński i syrmijski. Chorwacko-słowiańska Grenz Hussars brała udział w kampaniach 1793–94 przeciwko rewolucyjnej Francji.[27] W 1751 r. Maria Teresa zatwierdziła charakterystyczny mundur husarski.[28]

Wyposażenie i wygląd

Uzbrojenie huzarów stanowiła szabla – do walki zawieszana na temblaku, krótki karabinek kawaleryjski (bandolet) noszony po prawej stronie na bandolierze oraz para skałkowych pistoletów w olstrach. Ich charakterystycznym umundurowaniem były krótkie haftowane (szamerowane) i obszyte barankiem kurtki – dolmany, oraz obcisłe zdobione (cyfrowane) spodnie (rajtuzy). Na obcisłą kurtkę zarzucana była pelerynka zwana mentykiem. Do typowego wyposażenia huzara należał też szabeltas (będący pozostałością po używanym przez raców sajdaku), dwubarwnie przeplatany pas-szarfa oraz tzw. węgierskie buty o obniżonej i miękkiej cholewie z wycięciem, później zdobione czasem chwastami[29]. Za wyróżniające nakrycie głowy służyła wysoka czapka: wcześniej skrzydlaty kołpak, czyli mirliton oraz kuczma, w XIX w. na ogół kuczma lub czako. Huzarskim zwyczajem było początkowo golenie głowy z pozostawieniem jednego długiego loka (jak kozacki osełedec), co później zastąpiły długie włosy z lokami bądź zaplatane w warkoczyki; do żołnierskiej tradycji należały też obfite wąsy[30] i chętnie noszone w uszach kolczyki. Efektownie barwne w późniejszych czasach umundurowanie huzarów, wcześniej cechowała skromniejsza i ciemniejsza kolorystyka: od czerni, ciemnozielonego i ciemnoniebieskiego (granatowego) do ich jaśniejszych odcieni[31].

Podobnie jak w innych oddziałach lekkiej jazdy (szwoleżerowie, ułani), huzarzy używali charakterystycznych czapraków (filcowych lub sukiennych) o wydłużonych z tyłu końcach („ogonach”), które niekiedy podpinano do boju[32]. Jako wierzchowce służyły niewielkie, lecz wytrzymałe konie, o silnej budowie i zwartym pokroju, ćwiczone do wykonywania w boju zwrotów bez udziału walczącego jeźdźca. W odróżnieniu od innych formacji kawaleryjskich, pierwotnie nie dobierano ich pod względem jednolitego umaszczenia (częste były za to nisko cenione konie srokate, tarantowate, dereszowate)[33]. Później, gdy huzarów ostatecznie przekształcono w regularną kawalerię bojową, korzystali oni (np. w XIX wieku) już z okazalszych, ale ścigłych wierzchowców, odpowiednio dobieranych umaszczeniem w ramach szwadronów i pułków.

Status społeczny

Pruscy huzarzy napastujący polską rodzinę szlachecką (mal. Adolph von Menzel, 1850)

W odróżnieniu od innych formacji kawaleryjskich, gdzie przyjmowano młodzież szlachecką i lepszego pochodzenia, a w których służba uchodziła za zaszczyt, do jednostek huzarskich rekrutowano ochotników z niższych klas społecznych, niejednokrotnie elementy zdeklasowane, a nawet ze środowisk kryminogennych. Również do stopni oficerskich dopuszczano wyjątkowo osoby nieszlacheckiego pochodzenia[34]. Skutkiem tego był początkowo ich niski status w armii, nim w XIX wieku stali się kawaleryjską elitą, będąc wówczas często zaliczani do jednostek gwardyjskich. Początkowo jednak nawet w niewybrednej armii pruskiej uznawano ich za parweniuszy[35]. Znani na ogół z niekarności, prostactwa, brutalności i łupiestwa huzarzy XVIII-wiecznych armii europejskich budzili swym pojawieniem lęk i obawę nie tylko wśród ludności cywilnej. Obyczaje ich powszechnie uważano za barbarzyńskie, a ich samych „za niewiele więcej niż konnych bandytów”, według określenia jednego z francuskich dowódców[36]. Okazywane na polach bitew męstwo, zdolności bojowe i niekiedy straceńcza odwaga stopniowo zmieniały ten niekorzystny wizerunek huzara, nadając mu z czasem cechy heroiczne.

W armiach europejskich

Wachmistrz (marĂ©chal des logis) francuskiego regimentu Esterházyego

W połowie XVIII wieku armia austriackich Habsburgów dysponowała już 12 pułkami huzarów, złożonych regulaminowo z 12 kompanii (6 szwadronów) po 110 ludzi[37]. Wcześniejsze stany przewidywały stan 10 kompanii (5 szwadronów) po 100 ludzi, tzn. 1000 kawalerzystów do boju, lecz wzmocnione regimenty w 1744/1745 liczyły 1000–1400 żołnierzy[38]. Formacja ta występująca w armii austro-węgierskiej aż do początków XX wieku (tj. do pierwszej wojny światowej), była stopniowo przejmowana przez inne armie europejskie i amerykańskie, osiągając największą popularność w XIX stuleciu. Do najbardziej znanych należały regimenty wystawione przez rodziny Esterházych, Baranyai, Kálnoky, ErdĹ‘dy, a także przez wybitnych węgierskich dowódców huzarów w służbie cesarskiej – Nádasdyego i Hadika.

Poza Austrią najwcześniej jednostki huzarskie organizowano we Francji, gdzie pierwszy pułk sformowano z cesarskich dezerterów już w 1692, a w 1701 powstał późniejszy regiment Rattsky'ego[39]. Istotny początek rozwojowi tej formacji dało jednak powstanie regimentu Bercheny'ego, formowanego z węgierskich emigrantów w latach 1719–1720 przez hr. László Bercsényi po upadku powstania Rakoczego[40]. Kolejno powstały dwa pułki utworzone przez hrabiów Esterházych: pierwszy w Strasburgu (1735), sformowany na koszt własny i znany potem (1764) jako regiment Davida, oraz tzw. drugiej formacji, powstały z inicjatywy francuskiej w 1764, pod komendą młodszego hr. Esterházyego. Wszystkie te jednostki wyróżniły się w późniejszych wojnach rewolucyjnej Francji i napoleońskich, kiedy w armii francuskiej powstało najwięcej pułków huzarskich. Wśród nich zjawiskiem specyficznym, choć krótkotrwałym (1792-1793) było utworzenie w wojskach gen. Dumouriez rewolucyjnego pułku „huzarów śmierci” (hussards de la mort)[41].

Pruski huzar kontyngentu magdeburskiego

W Prusach pierwszy niewielki oddział huzarów utworzono w 1721; początkowo liczył zaledwie 30 jeźdźców, lecz w 1731 Fryderyk Wilhelm sformował z nich jednostkę przybocznej gwardii huzarskiej. Przejęta przez Fryderyka Wielkiego armia pruska liczyła już 2 regimenty, zreorganizowane w latach 1741–1745 i rozwinięte do 8 jednostek; do 1773 było ich dziesięć – każdy złożony z 10 szwadronów i liczący niemal 1500 ludzi[42]. Do znanych i cenionych zaliczał się 7 regiment MałachowskiegoInformacje powiązane z artykułem „Paul Joseph Malachow von Malachowski” w Wikidanych („żółci huzarzy”)[43], 6 pułk „brunatnych huzarów” von Wernera czy 5 regiment von Ruescha („czarni huzarzy”, zwani też „huzarami śmierci” ze względu na noszone na mirlitonach odpowiednie oznaki). W armii fryderycjańskiej huzarzy pełnili jeszcze dodatkową rolę strażniczą rodzaju wojskowej policji (żandarmerii), do której zadań należało zawsze tworzenie kordonu ochronnego wokół obozowisk i w razie potrzeby ściganie w terenie i chwytanie dezerterów[35].

Zarazem to właśnie król pruski przekształcił huzarów w jednostki kawalerii regularnej, zdolnej do skutecznego działania w zwartym szyku podczas wielkich batalii. Zmiana ta radykalnie zdecydowała o ich przekwalifikowaniu z formacji pierwotnie przeznaczonej do toczenia działań głównie „partyzanckich”, co naśladowano potem w innych armiach europejskich, uznając ich za kawalerię bitewną trzeciej linii[44]. Pruscy huzarzy przez długi czas jednak ustępowali austriackim pod względem wyszkolenia, sprawności i zdolności bojowych, choć w pruskiej tradycji propagandowej za „króla huzarów” zwykło się uważać fryderycjańskiego generała von Zietena.

Huzarzy wczesnych regimentów carskich (od lewej): węgierskiego, mołdawskiego, gruzińskiego, serbskiego

W Rosji generał hr. von Münnich był za panowania carycy Anny Iwanowny twórcą pierwszych pułków husarskich. Początkowo złożone z serbskich emigrantów z Austrii, potem rekrutowano je także z Węgrów, Wołochów, Mołdawian i Gruzinów, tak że w 1740/41 istniało już 5 regimentów noszących odpowiednie nazwy. Istotną rolę w ich tworzeniu odegrał inny powstańczy oficer Rakoczego – Ádám Máriássy. Dalsze jednostki pułkowe, których w 1761 było 12, rekrutowano na ogół spośród zbiegłych spod panowania tureckiego Serbów, ale także z Macedończyków i Bułgarów, a ostatecznie i z rosyjskich kozaków.

Inną drogą przebiegało tworzenie huzarów angielskich, co łączyło się ze specyfiką sił zbrojnych na wyspach brytyjskich. W 1759 dokonano przekształcenia kilku pułków typu dragońskiego, nadając im cechy huzarów i nazwę „lekkich dragonów”. W ten sposób powstały w 1715 regiment dragonów Mundena zamieniono na 13 pułk lekkich dragonów czy lekkokonne pułki Elliota i markiza Drogheda na 15 i 18 pułk lekkich dragonów. Dopiero w okresie napoleońskim (1811) jednostki te ponownie przemianowano i przekształcono w regularne pułki huzarów[42], których aż 9 (na ogółem 16 jednostek kawaleryjskich) uczestniczyło w iberyjskiej kampanii Wellingtona[45]. Angielską odmienność swoiście zaznaczała też nazwa ówczesnej czapki huzarskiej (kuczmy ze zwisającym wierzchem), znanej jako busby[46]. Za to naśladownictwo kontynentalnych „huzarów śmierci” znalazło odbicie w stosowaniu oznaki czaszki ze skrzyżowanymi piszczelami na hełmach 17 pułku lekkich dragonów uczestniczącego w wojnie amerykańskiej w latach 1775–1783[47].

Emigranccy oficerowie Rakoczego zapoczątkowali też formacje huzarskie w kawalerii innych państw europejskich: Danii, Szwecji, Belgii, Włoch, Hiszpanii (regiment Księżniczki, regiment PavĂ­a). W Belgii do pierwszych należał pułk huzarski Tongerlo, powstały podczas antyaustriackiego powstania, a sformowany w opactwie Tongerlo (1789) i dowodzony przez jego przełożonego. Jeszcze w XVIII w. jednostkę huzarów utworzono również w Stanach Zjednoczonych w latach rewolucji amerykańskiej, w której uczestniczył poległy pod Charleston (1799) Mihály Kováts. Przykład ten już w XIX stuleciu poskutkował naśladownictwem w państwach południowoamerykańskich, gdzie jednostki huzarów powstawały w Peru, Argentynie, Chile i Wenezueli.

W wojsku polskim

Polski huzar (mal. F. Sypniewski)

Pierwszą jednostkę huzarów sformowano w okresie insurekcji kościuszkowskiej – był nią oddział majora Ksawerego Krasickiego, utworzony w sierpniu 1794 głównie z Polaków pochodzących z zaboru austriackiego. Znani pod potoczną nazwą huzarów Krasickiego albo „zielonych huzarów”, brali udział m.in. w bitwie pod Racławicami[48].

W okresie Księstwa Warszawskiego utworzono w 1809 dwa pułki huzarów (10 i 13), uzbrojonych w szable, karabinki i pistolety. Obydwa uczestniczyły w kampanii napoleońskiej w 1812 i 1813 roku[49]:

  • 10 Pułk Huzarów – sformowany w Wielkopolsce, dowodził nim płk Jan Nepomucen Umiński; w wojskach napoleońskich był pierwszym oddziałem, który we wrześniu 1812 wkroczył do Moskwy. Uczestniczył w starciach pod Jankowicami (czerwiec 1809), potem (w trakcie kampanii 1812 roku) pod Możajskiem, nad Dźwiną, pod Drują i Woronowem; po znacznych stratach w walce z kozakami na Białorusi, resztki wcielono do pułku 13 huzarów[50]. W XX wieku, podczas II wojny światowej tradycję tej jednostki podjął 10 pułk huzarów sformowany we włoskim San Basilio w końcu 1944 roku w ramach trzeciej brygady pancernej i działający w składzie 2 Korpusu[51].

W odtwarzanej za panowania Aleksandra I armii Królestwa Polskiego jednostki huzarskie już nie istniały. W skład polskiej kawalerii przed wybuchem powstania listopadowego wchodziły wyłącznie pułki dwóch formacji: ułanów i strzelców konnych (szaserów)[53].

Zastosowanie bojowe i taktyka walki

W okresie wojen napoleońskich zadania huzarów ograniczały się głównie do rekonesansu terenów położonych w pobliżu przemarszu głównej kolumny wojsk.

Huzar francuski z okresu napoleońskiego (1804)

Regimenty huzarów formowały swoje szwadrony w szyku bojowym i przeczesywały okolicę. W przypadku nawiązania kontaktu z nieprzyjacielem szwadron czołowy przegrupowywał się w galopie, frontem strzelców osłaniając pozostający w tyle regiment. Nawiązawszy kontakt bojowy, huzarzy-harcownicy oddawali salwę karabinową na 100 m. przed pozycjami nieprzyjaciela. Celem byli przede wszystkim oficerowie przeciwnika. Później, z pistoletami w prawej ręce i dobytymi szablami, wiszącymi u nadgarstków na temblakach, szarżowali, zachowując pistoletową kulę aż do ostatniego momentu. W końcu przekładali pistolet do lewej dłoni i rozpoczynali walkę szablami.

Gdy szarża wymagała wsparcia całego regimentu, poszczególne szwadrony nacierały rozwiniętymi falami na prawe lub lewe skrzydło, starając się maksymalnie wykorzystać siłę uderzenia.

Zadania defensywne huzarów polegały głównie na kontrolowaniu ruchów przeciwnika poprzez wymuszanie kontaktu bojowego i dzięki temu eliminowanie czynnika zaskoczenia oraz na ukrywaniu ruchów głównej kolumny własnych wojsk poprzez działania pozorowane i nękanie atakami.

Wybrane jednostki huzarów (w osobnych hasłach)

Polskie pułki huzarów

Szarża pruskich huzarów w bitwie narodów pod Lipskiem

Niemieckie pułki huzarów

Starcie rosyjskich huzarów gwardii z kawalerią polską pod Warszawą (1831)

Rosyjskie pułki huzarów

Francuskie pułki huzarów

W kulturze i twórczości

Huzar w scenie obyczajowej (Szarmancki oficer, mal. F. Soulacroix)

Tematyka huzarska znalazła przede wszystkim szerokie odzwierciedlenie w malarstwie, zarówno batalistycznym, jak portretowym i rodzajowym, w mniejszym stopniu też w rzeźbie. Malowniczość stroju huzara, a przy tym wzrost zainteresowania folklorem węgierskim sprawiły, że w XIX wieku postać huzara występowała również w szeregu utworów literackich i scenicznych, np. w operetce Wiktoria i jej huzar Paula Abrahama, w wodewilach (m.in. N.A. Niekrasowa) czy komedii Damy i huzary Aleksandra Fredry. Jego typ jako żołnierza samochwała wykorzystano w popularnej węgierskiej operze ludowej (śpiewogrze) Zoltána Kodálya pt. Háry János o rzekomym weteranie huzarze (1926).

W literaturze tematyka ta znalazła odbicie w kilku opowiadaniach Puszkina, w noweli Lwa Tołstoja Dwaj huzarzy (1856) oraz epizodach i postaciach jego Wojny i pokoju, w licznych utworach Arthura Conan Doyle'a z cyklu o brygadierze Gerardzie, w opowiadaniu Pojedynek (1907) Josepha Conrada; nadal obecna jest w prozie współczesnej, np. Jeana Giono (Huzar na dachu, 1951) czy Arturo Péreza-Reverte (Huzar, 1983).

W nowszych czasach w kinematografii została spopularyzowana w historycznych filmach fabularnych, m.in. Huzarska ballada (1962), Szarża lekkiej brygady (1968), Przygody Gerarda (1969) J. Skolimowskiego, Pojedynek (1977), Huzar (1995).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Co według A. Brücknera miałoby pochodzić od słowiańskiego chąsa, por. chasa/hasa – czeladź, służba, także zbrojna (Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 1927, t. I, s. 174).
  2. ↑ Słownik wyrazów obcych PWN. Warszawa: PWN, 1991, s. 348.
  3. ↑ Encyklopedia wojskowa (2007), dz. cyt.
  4. ↑ The Cavalry, dz. cyt., s. 95.
  5. ↑ The Cavalry, dz. cyt., s. 120. Często przytaczanym w historii wojskowości przykładem jest wyprawa 3,5 tysiąca huzarów Andrása Hadika na Berlin w październiku 1757 (tamże).
  6. ↑ Corvisier, André; John Childs; tłumacz: Chris Turner (1994). A dictionary of military history and the art of war (2 ed.). Wiley-Blackwell. s. 367. ISBN 978-0-631-16848-5 0-85229-503-0 978-0-631-16848-5.
  7. ↑ Philip Babcock Gove, ed. (1986). "Hussar". Webster's Third New International Dictionary. Vol. 2. Springfield, Massachusetts: Merriam-Webster. s. 1105. ISBN 0-85229-503-0.
  8. ↑ Kovács S., Tibor (2010). Huszárfegyverek a 15–17. században. Hungary: Martin Opitz kiadó. ISBN 9789639987012.
  9. ↑ Cowley, Robert. The Reader's Companion to Military History. Houghton Mifflin Harcourt, s. 215. (2001). ISBN 978-0-618-12742-9.
  10. ↑ George T. Dennis. Three Byzantine Military Treatises. Dumbarton Oaks, s. 153. (2009). ISBN 978-0-88402-339-5.
  11. ↑ Brzezinski i Vuksic 2006 ↓.
  12. ↑ M. Canard, "(fr. Sur Deux Termes Militaires Byzantins d'Origin Orientale" in Byzantion, 40 (1970), ss. 226–229.
  13. ↑ {{{first1}}}. Huszárok- Lexikon ::. . |Błąd w składni szablonu {{Cytuj stronę}}. Brak podanego adresu cytowanej strony (parametr url=|). }}
  14. ↑ 14,0 14,1 Nicolle, David. Medieval Polish Armies 966-1500, Men-at-Arms. Oxford: Osprey Publishing, s. 19. (2008. luty 1.). ISBN 978-1-84603-014-7. „Jednym z kilku prawdopodobnych modeli tego rozwoju była lekka husaria pochodzenia serbskiego, która po raz pierwszy pojawiła się w armii węgierskiej króla Macieja Korwina (serbskie słowo гусар oznacza bandytę lub rozbójnika).”
  15. ↑ Zoltán Tóth. A huszárok eredetérõl (po węgiersku) (1934).
  16. ↑ JENŐ Darkó (po węgiersku): A MAGYAR HUSZÁRSÁG EREDETE (1937) (O pochodzeniu węgierskiej husarii)
  17. ↑ FILIP HREN (Praca magisterska), 2017, Hrvatski staleži i vojna krajina u tridesetogodišnjem ratu, s. 51.
  18. ↑ Kovács S. Tibor (2010): Huszárfegyverek a 15-17. században ISBN 978-963-9987-01-2.
  19. ↑ Brzezinski i Vuksic 2006 ↓.
  20. ↑ Attila Réfi; (2012), The Croatian-Slavonic Grenz (Border) Hussars Role in the Campaigns 1793–94 against the Revolutionary France or the history of the cavalry of the Wurmser Freikorps s. 197; Elte, Budapest
  21. ↑ Josipa Adžić; (2018) Keglevići Bužimski u 16. stoljeću (po chorwacku) s. 10.
  22. ↑ Neven Budak, Habsburzi i Hrvati, 2002
  23. ↑ Velimir Vukšić; (2016) Večernji list, Vojna povijest (Historia wojskowa), {Kapitan ma pięćdziesiąt koine huzarów, wszystkich lub Vetschi dzieł szlachetnego rycerza z dobrą koine, zbroją lub panziny, schischak, szhito, copia, sablo, bodescho, batom lub sekirizo właściwe do posiadania. Kto lubi nosić płaszcz, może to robić (...)} - vojnapovijest.vecernji.hr
  24. ↑ Mladen Paver; (2015) Husari u Hrvatskoj prije 500 godina(Hussars in Croatia 500 years ago)
  25. ↑ Filip Hren (praca magisterska), (2017) Hrvatski staleži i vojna krajina u tridesetogodišnjem ratu ss. 55-60.
  26. ↑ Filip Hren; (praca magisterska) (2017) Hrvatski staleži i vojna krajina u tridesetogodišnjem ratu, ss. 60, 72
  27. ↑ Attila Réfi; (2012) The Croatian-Slavonic Grenz (Border) Hussars Role in the Campaign 1793–94 against the Revolutionary France or the history of the cavalry for the Wurmser Freikorps s. 199; Elte, Budapest
  28. ↑ Lada Puljizević; (2015) Hrvatski Vojnik (Croatian soldier)
  29. ↑ Albert Seaton: The Austro-Hungarian Army of the Seven Years War. Oxford: Osprey Publishing, 2002, s. 35.
  30. ↑ René Chartrand: Louis XIV's Army. Oxford: Osprey Publishing, 2005, s. 37; Uniforms of the Peninsular War, dz. cyt., s. 30.
  31. ↑ Por. wzory europejskich mundurów huzarskich u I.T. Schicka (Battledress: The uniforms of the world's great armies 1700 to the present, dz. cyt.). Uniformy typu huzarskiego były później charakterystyczne także dla francuskich szaserów (The Cavalry, dz. cyt., s. 109) i napoleońskiej artylerii gwardii; ubiory huzarskie nosili też przejściowo dragoni niektórych armii, np. hiszpańscy, angielscy (Uniforms of the Peninsular War, dz. cyt., ss. 6–7).
  32. ↑ Charles Wilson, Arthur Kipling: Uniforms of The Peninsular War, dz. cyt., s. 6.
  33. ↑ The Cavalry, dz. cyt., ss. 110, 120.
  34. ↑ Por. «huzar» w Słownik języka polskiego (red. W. Doroszewski).
  35. ↑ 35,0 35,1 The Cavalry, dz. cyt., s. 110.
  36. ↑ The Cavalry, dz. cyt., ss. 95–96.
  37. ↑ Robert Kisiel: Praga 1757. Warszawa: Bellona, 2003, ss. 67–68.
  38. ↑ Robert Kisiel: Strzegom–Dobromierz 1745. Warszawa: Bellona, 2001, s. 41.
  39. ↑ René Chartrand: Louis XIV's Army, dz. cyt., ss. 24, 36–37.
  40. ↑ W Stambule, w porozumieniu z Filipem Orleańskim (Raymond Boissau: La levée de Bercheny-hussards. „Revue historique des armées” nr 255 (2009).).
  41. ↑ Powstali w listopadzie 1792 w Mairieux z ochotników departamentu Nord, jako wzorowani zapewne na 5 pułku huzarów pruskich (z 1741), przeformowani później i przypisani do 14 pułku strzelców konnych i 10 pułku huzarów (Krzysztof Komaniecki: Huzarzy śmierci. „Kawaleria” nr 2 (2001), ss. 19–20).
  42. ↑ 42,0 42,1 The Cavalry, dz. cyt., s. 109.
  43. ↑ Stanisław Salmonowicz: Fryderyk II. Wrocław: Ossolineum, 1981, s. 59.
  44. ↑ Do takiej uniwersalizacji wykorzystania tej wąsko wyspecjalizowanej formacji Fryderyk II był zmuszony wobec stosunkowo ograniczonych środków, jakimi ogólnie dysponował na bezustanną rozbudowę armii (Robert Kisiel: Strzegom-Dobromierz 1745. Warszawa 2001, s. 60).
  45. ↑ Uniforms of the Peninsular War, dz. cyt., s. 4.
  46. ↑ Od nazwy londyńskiej firmy wytwarzającej te nakrycia głowy na zamówienie wojska (The Cavalry, dz. cyt., s. 109).
  47. ↑ Por. Richard Cannon: Historical Record of the Seventeenth Regiment of Light Dragoons, Lancers: Containing an Account of the Formation of the Regiment in 1759 and of Its Subsequent Services to 1841. London: John W. Parker, 1841, ss. 15–22.
  48. ↑ Jan Czop: Barwa wojska Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku oraz Legionów Polskich 1797-1807. Rzeszów: Libra, 2017, s. 89.
  49. ↑ Mała encyklopedia wojskowa, dz. cyt.
  50. ↑ Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków..., dz. cyt., s. 61.
  51. ↑ Zbigniew Lalak, Andrzej Kamiński: Kawaleria pancerna PSZ 1940-1945. Organizacja i struktura. Warszawa: Pegaz-Bis, 2006, s. 57.
  52. ↑ Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków..., dz. cyt., s. 62.
  53. ↑ Tomasz Malarski: Armia Królestwa Polskiego 1815-1830. Warszawa: Wydawnictwo Militaria, 1996, ss. 18, 27–28.

Bibliografia

  • Mała encyklopedia wojskowa. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1967, t. 1, s. 536
  • Encyklopedia wojskowa. Warszawa: Bellona – Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, t. 1, s. 357
  • The Cavalry (red. James Lawford). Maidenhead: Sampson Low, 1976
  • Battledress: The uniforms of the world's great armies 1700 to the present (red. I.T. Schick). London: Weidenfeld and Nicholson, 1978
  • Brzezinski (2006). Polish winged hussar, 1576–1775. Oxford: wyd. Osprey. ISBN 184176650X., 64 strony
  • György Nagyrévy von Neppel: Husaren in der Weltgeschichte. Wiesbaden: Verlag Vollmer, 1975
  • Charles Wilson, Arthur Kipling: Uniforms of The Peninsular War. London: Ch. Knight, 1972
  • Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925


Literatura

  • Emir Bukhari, Angus McBride: Napoleon’s Hussars. London: Osprey Publishing, 1978, seria Men-at-Arms 76
Źródło: „https://natusiewicz.pl/europa/index.php?title=Huzarzy&oldid=43398”