Ispán

Z Europa Środkowa
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Strona Autorzy Nota
[1] [2] Ten artykuł został przetłumaczony z Wikipedii w języku angielskim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku angielskim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach.
Strona Autorzy Nota
[3] [4] Ten artykuł został przetłumaczony z Wikipedii w języku węgierskim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku węgierskim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach.

Notka

W najbardziej znanym znaczeniu ispán (łac. |comes) oznaczało pierwszą osobę w komitacie mianowaną przez króla w średniowieczu, w czasach nowożytnych nazwą tego stanowiska stał się naczelny pan (főispán). Na tym stanowisku odpowiadał hrabiemu Franków (grafio). Ispán stał na czele dworu królewskiego (udvarispán), kaplicy królewskiej (kapolnaispán) i różnych szczebli administracji finansowej (trzydziestu ispánów - węg. harmincadispán, mistrza mennicy - węg. pénzverőispán, mistrza komory solnej - węg. sókamaraispán, mistrza Urbur - węg. urburaispán), ale głowami rodzin magnackich, niektóre uprzywilejowane grupy etniczne (mistrz Beseny - węg. besenyők ispánja, mistrz Seklerów - węg. székelyispán), tak nazywano także pierwszych mieszkańców posiadłości prywatnych.

Pochodzenie słowa ispán i jego zagraniczne odpowiedniki

Najwcześniejsza wzmianka o tytule znana jest z 777 r., kiedy to pojawia się jako tytuł szlachecki Awarów w dokumencie lokacyjnym opactwa Kremsmünster.[1]

Według György Lackfi termin ten wywodzi się od słowiańskiej grupy wyrazów pan, span, zupán oznaczających pana, przyimek, który jest spokrewniony ze słowem żupa „jednostka terytorialna”.[2] Jego łaciński odpowiednik brzmi „comes” (graf). Występuje w formie zupán wśród Bułgarów i Awarów naddunajskich, można go także znaleźć w napisie greckimi literami na skarbie Nagyszentmiklós. Wczesna forma tytułu jest spán.[1]

Jak wynika z danych z XIII w., tytuł ispána przynależał także głowom węgierskich rodów szlacheckich. Można przypuszczać, że Słowianie nazywali naczelnikami klanów (bői) zwycięskich Węgrów,[3] którzy wówczas stali się pierwszymi mieszkańcami komitatu w momencie powstania organizacji komitackiej.[2]

Megyésispán

A megyés ispán - ispán komitatowy (comes parochiae, come castri, come comitatus, come provinciae) był naczelnikiem komitatu (węg. vármegye) w średniowiecznej węgierskiej administracji publicznej, mianowanym przez króla i mógł zostać odwołany w dowolnym momencie. Jego władza sądownicza rozciągała się jedynie na majątki zamkowe, natomiast funkcje administracyjne (np. nadzór nad rynkiem) rozciągały się na cały komitat, łącznie z majątkami dworskimi. W czasach Árpádów należała do niego jedna trzecia dochodów majątku zamkowego.[4][5] Była ona sprawowana przez ludność zamku pod tytułem obowiązku zapewnienia noclegu (descensus). Mianował go wojewoda w Transylwanii i ban w Slawonii.[1] Oprócz obowiązków związanych z administracją publiczną ispán korzystał także z praw sądowych, ale być może od początku majątki kościelne należące do kościoła i bardzo wcześnie majątki dworskie podlegające jurysdykcji dworzanina (nádor) były wyjątkiem od tego.[5]

Ispán dowodził armią komitatową, wspomaganą przez porucznika - węg. hadnagy (maior exercitus). Asystowali mu także dozorca ośrodka (węg. ispáni központ), várnagy (maior castri) i sędzia królewski - węg. királybíró (iudex regius), potem być może sędzia zamkowy dworu (węg. várbíró–udvarispán) (curialis comes), a na koniec dochodzi zastępca - węg. alispán (vice comes). W celu utrzymania porządku na jarmarku komornik niosący rudą pieczęć (węg. billogos) ispána był agentem ispána, którego zadaniem było między innymi karanie odwiedzających jarmark zamiast kościoła.[4]

W średniowieczu ispán sam wybierał swojego zastępcę – aż do XIII w. (curialis comes), potem alispán (vicecomes) – spośród swoich chowańców (węg. familiárisai).[3]

Nawet w epoce Árpádów ispán mógł sprawować władzę nad kilkoma komitatami i sprawować godności narodowe, ale do połowy XIV wieku był uważany za samodzielnego barona i miał pieczęć publiczną. Od XIV w. był prezesem sądu powiatowego (sedes iudiciaria, sedria) i czerpał korzyści z pobieranych tu kar pieniężnych, ceł i dochodów komitatowych. Od XIV w. cieszył się pełnią dochodów majątku królewskiego jako zaszczyt i był dowódcą wojskowym komitatu.[1]

Szepes.png

Ispán[6][7][8] (pol. hrabia[9][10], łac. comes lub comes parochialis [2], sł. župan [6]), przywódca dzielnicy zamkowej (twierdzy i związanej z nią ziemi królewskie) w Królestwie Węgier od początku XI wieku. Większość z nich była także szefami podstawowych jednostek administracyjnych królestwa, zwanych komitatami, a od XIII wieku ta ostatnia funkcja stała się dominująca. Ispáni byli mianowani i odwoływani przez monarchów lub wysokiego rangą urzędnika królewskiego odpowiedzialnego za administrację większej jednostki terytorialnej w królestwie. Pełnili funkcje administracyjne, sądowe i wojskowe w jednym lub kilku komitatach.

[...]

Źródła

  • Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89452-4.
  • Engel, Pál (2001). The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895-1526. I.B. Tauris Publishers. ISBN 1-86064-061-3.
  • Kirschbaum, Stanislav J. (2007). Historical Dictionary of Slovakia. The Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5535-9.
  • Rady, Martyn (2000). Nobility, Land and Service in Medieval Hungary. Palgrave (we współpracy z School of Slavonic and East European Studies, University College London). ISBN 0-333-80085-0.

Przypisy

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Korai magyar történeti lexikon (9-14- század). wyd. Akadémiai Kiadó, Budapest. (1994) ss. 662. ISBN 963-05-6722-9.
  2. ↑ 2,0 2,1 Györffy György. "16 / Vármegyeszervezés az európai intézmények tükrében.". W: István király és műve. wyd. Gondolat Budapest 1983. ISBN 963-281-221-2.
  3. ↑ 3,0 3,1 Magyar történelmi fogalomtár. wyd. Gondolat, Budapest. (1989) ss. 194-195.. ISBN 963 282 202 1
  4. ↑ 4,0 4,1 Györffy György. "15 / A vármegye X. századi előzményei és korai szervezete.". W: István király és műve. wyd. Gondolat Budapest 1983. ISBN 963-281-221-2.
  5. ↑ 5,0 5,1 Györffy György. "18 / Uralkodó osztály és világi birtok.". W: István király és műve. wyd. Gondolat Budapest 1983. ISBN 963-281-221-2.
  6. ↑ Rady, Martyn (2000). Nobility, Land and Service in Medieval Hungary. Palgrave (we współpracy z School of Slavonic and East European Studies, University College London). str. 19. ISBN 0-333-80085-0.
  7. ↑ Stephen Werbőczy: The Customary Law of the Renowned Kingdom of Hungary in Three Parts (1517), str. 450.
  8. ↑ Kirschbaum, Stanislav J. (2007). Historical Dictionary of Slovakia. The Scarecrow Press. str. 315. ISBN 978-0-8108-5535-9.
  9. ↑ Engel, Pál (2001). The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895-1526. I.B. Tauris Publishers. str. 40. ISBN 1-86064-061-3.
  10. ↑ Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge University Press. str. 355. ISBN 978-0-521-89452-4.
Źródło: „https://natusiewicz.pl/europa/index.php?title=Ispán&oldid=32317”