Kazimierz IV Jagiellończyk

Strona	Autorzy	Nota
[1]	[2]	Ten artykuł pochodzi z Wikipedii w języku polskim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku polskim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach.

Notka Plik:Pieczęć przy dokumencie, w ktĂłrym Kazimierz IV JagielloĹ„czyk krĂłl polski potwierdza wszystkie przywileje i wolności miasta Poznania..png Pieczęć woskowa Kazimierza JagielloĹ„czyka z 1455 roku Kazimierz IV Andrzej JagielloĹ„czyk (ur. 30 listopada 1427 w Krakowie, zm. 7 czerwca 1492 w Grodnie) – wielki ksiąĹĽę litewski w latach 1440–1492, krĂłl Polski w latach 1447–1492. Jeden z najaktywniejszych polskich władcĂłw, za panowania ktĂłrego Korona, pokonując zakon krzyĹĽacki w wojnie trzynastoletniej, odzyskała – po 158 latach – Pomorze GdaĹ„skie, a dynastia JagiellonĂłw stała się jednym z czołowych domĂłw panujących w Europie. Zdecydowany przeciwnik moĹĽnowładztwa, przyczynił się do wzmocnienia znaczenia Sejmu i sejmikĂłw, co osłabiło pozycję mieszczaĹ„stwa. DzieciĹ„stwo Kazimierz Andrzej JagielloĹ„czyk urodził się 30 listopada 1427. Był najmłodszym, trzecim, synem Władysława Jagiełły i jego czwartej ĹĽony, Zofii HolszaĹ„skiej, cĂłrki kniazia Andrzeja HolszaĹ„skiego. W chwili narodzin syna Władysław Jagiełło miał 76 lat. Jego ĹĽona, młodsza od krĂłla o 48 lat, była podejrzewana o zdradę. Dopiero uroczysta przysięga, ĹĽe jest niewinna, oczyściła ją z zarzutĂłw. Kazimierz JagielloĹ„czyk został ochrzczony 21 grudnia 1427. Imię odziedziczył po starszym bracie Kazimierzu, ktĂłry urodził się i zmarł w 1426. Na urodziny przyszłego krĂłla biskup Stanisław Ciołek dokomponował do utworu Mikołaja z Radomia panegiryczną kontrafakturę Hystorigraphi aciem mentis, opiewającą, oprĂłcz nowo narodzonego Kazimierza, takĹĽe parę krĂłlewską. KrĂłlewicz wychowywany był pod czujnym okiem matki i opiekunĂłw, głĂłwnie podkanclerzego Wincentego Kota, oraz rycerza Piotra z Rytra. Znał języki polski i ruski, a ponadto ćwiczył tęĹĽyznę fizyczną. Uwielbiał polowania, dlatego w późniejszych latach często wyjeĹĽdĹĽał na nie do litewskich puszcz. Jako krĂłl często polował na ĹĽubry m.in. w Puszczy Grodzkiej i Puszczy Bielskiej, ktĂłrej pozostałości obecnie zaliczane są do Puszczy Białowieskiej. Po śmierci Władysława Jagiełły w 1434 na tron polski wstąpił starszy brat Kazimierza, dziesięcioletni Władysław. Opiekę nad małoletnimi synami zmarłego krĂłla sprawował biskup krakowski, Zbigniew Oleśnicki, niechętny wobec młodszego Kazimierza i sprawujący w latach małoletniości krĂłla faktyczną władzę w KrĂłlestwie. Przeciwwagę dla pozycji Oleśnickiego stanowili panowie wielkopolscy, krĂłlowa wdowa Zofia HolszaĹ„ska, Jan Szafraniec oraz Spytek MelsztyĹ„ski (1398–1439). Walka z Habsburgami o Czechy – konflikt dworu i biskupa Oleśnickiego Po śmierci w 1437 roku cesarza i krĂłla czeskiego i węgierskiego Zygmunta Luksemburczyka, rządzący KrĂłlestwem Polskim jako regent biskup Oleśnicki rozpoczął rokowania z Albrechtem II Habsburgiem w celu zapewnienia 13-letniemu krĂłlowi Władysławowi WarneĹ„czykowi sukcesji na Węgrzech. W tym czasie prohusycka opozycja czeska, ktĂłra nie chciała, aby Albrecht przejął władzę w Czechach, zaproponowała Oleśnickiemu, ĹĽeby to Władysław WarneĹ„czyk objął tron czeski. Biskup Oleśnicki wrogo nastawiony do ruchu husyckiego odmĂłwił, co doprowadziło do konfrontacji ze skupioną wokĂłł krĂłlowej Zofii HolszaĹ„skiej opozycją zwalczającą Oleśnickiego. Wobec tego w 1438 roku część stanĂłw czeskich (głĂłwnie utrakwistĂłw) kierowana przez arcybiskupa Jana z Rokycan, w kwietniu 1438 przeprowadziła w Kutnej Horze elekcję i wybrała na krĂłla 11-letniego Kazimierza JagielloĹ„czyka. Posunięcia te były zgodne z planami stronnictwa dworskiego pod przewodnictwem krĂłlowej Zofii, Jana SzafraĹ„ca i Spytka z Melsztyna, ale sprzeciwiał się im biskup Oleśnicki, zwalczający czeskich i polskich husytĂłw. Rywal Kazimierza do tronu czeskiego Albrecht Habsburg, wspierany przez wojska saskie i węgierskie, w czerwcu wkroczył do Pragi i pierwszy koronował się na krĂłla. Działający w Czechach 5-tysięczny korpus wojska polskiego pod dowĂłdztwem Sędziwoja Ostroroga i Jana TęczyĹ„skiego i czescy sojusznicy Kazimierza nie mieli dość sił, by wyprzeć z Czech liczniejsze wojska Habsburga i musieli wycofać się do miasta Tabor. Jesienią Habsburg zdołał zyskać przewagę dzięki zwycięstwu nad husytami w bitwie pod Ĺ»elenicami i sytuacji tej nie zmieniło zajęcie w paĹşdzierniku i czasowe podporządkowanie przez Władysława WarneĹ„czyka i Kazimierza JagielloĹ„czyka m.in. księstw opolskiego, raciborskiego, opawskiego. Dodatkowo stronnictwo biskupa Oleśnickiego zneutralizowało wpływy dworu krĂłlowej, gdy w maju 1439 roku sprzymierzone z nim polskie stronnictwo prohusyckie po zawiązaniu konfederacji korczyĹ„skiej przegrało w bitwie pod Grotnikami, podczas ktĂłrej zginął Spytko z Melsztyna. W rezultacie stronnictwo dworskie musiało zrezygnować z planĂłw zdobycia korony czeskiej dla Kazimierza JagielloĹ„czyka. Kazimierz JagielloĹ„czyk jako wielki ksiąĹĽę litewski Objęcie tronu wielkoksiąĹĽęcego 20 marca 1440 z rąk spiskowcĂłw zginął wielki ksiąĹĽę litewski, Zygmunt Kiejstutowicz, co wywołało niepokoje w paĹ„stwie litewskim. Do tronu wielkoksiąĹĽęcego pretendowali syn zamordowanego – Michał Bolesław Zygmuntowicz zwany Michajłuszką oraz Ĺšwidrygiełło Olgierdowicz, najmłodszy brat Władysława Jagiełły, popierani przez część bojarstwa litewskiego i ruskiego. Objęcie tronu wielkoksiąĹĽęcego przez ktĂłregoś z tych pretendentĂłw groziło zerwaniem unii Litwy z Polską. Trzeci obĂłz, sprzyjający zachowaniu unii polsko-litewskiej, w skład ktĂłrego wchodzili wpływowi magnaci, m.in. biskup wileĹ„ski Maciej z Trok, ksiąĹĽę holszaĹ„ski Jerzy oraz przewodzący stronnictwu Jan Gasztołd, popierał brata Władysława III, Kazimierza. Tę kandydaturę popierali takĹĽe panowie polscy na czele z Oleśnickim, ktĂłry dąĹĽył do zachowania podziału politycznego i terytorialnego Litwy i późniejszego wcielenia do Korony niektĂłrych jej części, jak WołyĹ„, Podole, Podlasie. W pierwszym etapie realizacji planĂłw Oleśnickiego mieli pomĂłc ksiąĹĽęta mazowieccy, stronnicy Michajłuszki, Kazimierz i Bolesław, ktĂłrzy z polecenia biskupa dołączyli do orszaku udającego się na Litwę Kazimierza. Ich celem było odebranie Litwie Podlasia i przyłączenie go do Mazowsza. Kwestia Podlasia została uregulowana dopiero w 1444. Dwunastoletni Kazimierz, mianowany namiestnikiem, przybył w maju 1440 do Wilna w towarzystwie kasztelana krakowskiego Jana z CzyĹĽowa oraz ochmistrza Pawła Chełmskiego. Korzystając z nieobecności Władysława III w Polsce (udał się na Węgry w celu objęcia tronu), bojarzy litewscy, pragnąc oderwania się od Polski, 29 czerwca 1440 ogłosili w katedrze wileĹ„skiej Kazimierza JagielloĹ„czyka wielkim księciem litewskim. Tym samym unia polsko-litewska uległa zerwaniu. PoniewaĹĽ wybĂłr Kazimierza na wielkiego księcia bez zgody polskiego krĂłla i sejmu był rĂłwnoznaczny z zerwaniem porozumieĹ„ z Polską zawartych przez Zygmunta Kiejstutowicza, niektĂłrzy historycy określają dojście Kazimierza do władzy jako przewrĂłt paĹ„stwowy. Rządy na Litwie w latach 1440–1444 Kazimierz JagielloĹ„czyk sprawował rządy na Litwie jako wielki ksiąĹĽę litewski w latach 1440–1492. Wykorzystując małoletność Kazimierza (przybył na Litwę w wieku 12 lat), bojarstwo litewskie sięgnęło po władzę na Litwie poprzez obsadzanie najwaĹĽniejszych urzędĂłw członkami kilku rodĂłw: KieĹĽgajłĂłw, GasztołdĂłw i RadziwiłłĂłw. Stopniowo jednak młody ksiąĹĽę uwolnił się spod wpływĂłw swojego doradcy Jana Gasztołda, ktĂłry zdobył wysoką pozycję w paĹ„stwie i w celu przejęcia władzy na Litwie szukał sprzymierzeĹ„cĂłw wśrĂłd wrogo nastawionych do księcia rodĂłw. W latach 1440–1441 JagielloĹ„czyk poskromił bunt pospĂłlstwa (tzw. „czarnych ludzi”) w SmoleĹ„sku i mianował namiestnikiem smoleĹ„skim Andrzeja Sakowicza. Na początku rządĂłw ksiąĹĽę uznał autonomię w zakresie administracji i sądownictwa Ĺ»mudzi, ktĂłra pod przywĂłdztwem Dowmonta, zwolennika Michajłuszki, wykazywała dąĹĽenia separatystyczne. Na mocy postanowienia JagielloĹ„czyka Ĺ»mudĹş miała być traktowana na rĂłwni z wojewĂłdztwami wileĹ„skim i trockim. Po 1440 Polska i Litwa rościły pretensje do Podlasia. W 1444 JagielloĹ„czyk zaĹĽegnał spĂłr Litwy z Mazowszem o ziemię drohicką na Podlasiu. Odkupił prawa do tej ziemi od księcia Bolesława IV mazowieckiego za 6 tysięcy kop groszy praskich, nie dopuszczając tym samym do wojny z Polską, ktĂłra mogła wybuchnąć pod pretekstem obrony praw podległego jej Mazowsza. Dzięki sukcesowi w tym sporze wzrĂłsł autorytet Kazimierza wśrĂłd bojarstwa litewskiego. Za JagielloĹ„czyka Wielkie Księstwo Litewskie sięgało od Bałtyku po limany dnieprowe nad Morzem Czarnym i od Podlasia po gĂłrną Wołgę. W latach 1444–1445 ksiąĹĽę wspomĂłgł zbrojnie NowogrĂłd Wielki w wojnie z inflancką gałęzią zakonu krzyĹĽackiego. Nie obawiając się juĹĽ KrzyĹĽakĂłw, Litwini mieszali się do wojen domowych w paĹ„stwie moskiewskim. W 1444 Kazimierz rozpoczął wojnę z Moskwą o ziemie nad WiaĹşmą. Konflikt z Moskwą został rozstrzygnięty dopiero w 1448, gdy Kazimierz był juĹĽ krĂłlem Polski. Sprawa litewska w czasach bezkrĂłlewia w Polsce w latach 1444–1447 Przez cztery lata Wielkie Księstwo Litewskie i KrĂłlestwo Polskie nie utrzymywały ze sobą kontaktĂłw. Sytuacja uległa zmianie po śmierci krĂłla polskiego, brata Kazimierza, Władysława III 10 listopada 1444 w bitwie pod Warną. Szlachta koronna zwołała zjazd do Sieradza, gdzie w kwietniu 1445 postanowiono, ĹĽe nowym krĂłlem powinien zostać Kazimierz JagielloĹ„czyk. Liczono, ĹĽe ksiąĹĽę chętnie przyjmie tron, potwierdzi i rozszerzy przywileje szlacheckie oraz podporządkuje Litwę Polsce. Zostało wysłane poselstwo do Wilna, w składzie ktĂłrego znaleĹşli się Mikołaj Czarnocki, Piotr Oporowski, Piotr Szamotulski i Piotr Chrząstowski. Celem Kazimierza JagielloĹ„czyka była koronacja na krĂłla Polski przy jednoczesnym zachowaniu władzy wielkoksiąĹĽęcej na Litwie oraz wzmocnienie swojej pozycji władcy wobec moĹĽnowładcĂłw polskich i zachowanie niezaleĹĽnego od Polski statusu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a więc odrzucenie unii grodzieĹ„skiej z roku 1432. Dlatego Kazimierz zwlekał z przybyciem do Korony pod pretekstem oczekiwania na powrĂłt krĂłla Władysława, ktĂłry według fałszywych pogłosek, docierających z Węgier, ocalał z pogromu w bitwie warneĹ„skiej. Stronnictwo biskupa Oleśnickiego kilkakrotnie prĂłbowało wywrzeć presję na JagielloĹ„czyku. Biskup krakowski dąĹĽył do obsadzenia na Litwie zaleĹĽnego od Korony księcia, co w rezultacie pogłębiłoby dezintegrację terytorialną i polityczną sąsiada oraz narzuciłoby mu zwierzchnictwo Korony. Kandydatem na wielkiego księcia litewskiego, popieranym przez Oleśnickiego, był Michajłuszka, ukrywający się w owym czasie na Mazowszu. Aby nie dopuścić do przybycia Michajłuszki na Litwę, Kazimierz zawarł porozumienie z wielkim mistrzem Konradem von Erlichshausen. Gdy JagielloĹ„czyk dalej zwlekał z przyjazdem do Korony, stronnictwo Oleśnickiego wysuwało do tronu polskiego kolejnych kandydatĂłw – Fryderyka Hohenzollerna, margrabiego Brandenburgii, i Bolesława IV mazowieckiego, ktĂłrego 30 marca 1445 wybrano nawet warunkowo krĂłlem Polski. Przez kolejne dwa lata nie udało się wypracować kompromisu, a zamęt bezkrĂłlewia w Koronie przedłuĹĽał się. Przełom nastąpił dzięki krĂłlowej Zofii, ktĂłra wsparła powszechny zjazd szlachty małopolskiej zorganizowany przez Jana z Pilczy i Piotra Kurowskiego na zamku w BełĹĽycach. 24 kwietnia 1446 r. uczestnicy zjazdu obwołali krĂłlem Polski syna Władysława Jagiełły wielkiego księcia litewskiego – Kazimierza JagielloĹ„czyka i wydelegowali na Litwę swojego posła – Piotra Kurowskiego – dzięki ktĂłrego dyplomacji Kazimierz ostatecznie koronę przyjął, jednak na swoich warunkach: 17 września 1446 wystawił dokument, w ktĂłrym nie było juĹĽ mowy o podrzędnym statusie Litwy wobec Korony. Korona i Litwa stanowić miały odtąd dwa rĂłwnorzędne organizmy paĹ„stwowe, a szlachta polska i litewska miały być sobie rĂłwne. 2 maja 1447 wydał w Wilnie przywilej gwarantujący nienaruszalność terytorium Litwy. Zapewnił obsadzanie przez LitwinĂłw wszystkich urzędĂłw w Wielkim Księstwie oraz zastrzegł sobie prawo do swobodnego powrotu na Litwę w razie potrzeby: PaĹ„stwa, czyli ziem naszych Wielkiego Księstwa nie uszczuplimy, lecz jako było w swoich granicach za przodkĂłw naszych, a w szczegĂłlności jak je dzierĹĽył Aleksander-Witold nasz stryj, tak i my będziemy je trzymali, dzierĹĽyli i ochraniali w całości i nienaruszone, a nawet za BoĹĽą pomocą będziemy się starali je rozszerzyć. Unia personalna Litwy z Polską (1447–1492) Plik:KrĂłlestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w 1466 r..svg Polska i Litwa w 1466 Wraz z objęciem tronu polskiego przez Kazimierza JagielloĹ„czyka w 1447 unia polsko-litewska została wznowiona, jednak była to jedynie unia personalna (polityczna), a nie, jak przed 1440, instytucjonalna. Przyjęty w 1447 przywilej znalazł zastosowanie po śmierci księcia wołyĹ„skiego Ĺšwidrygiełły w 1452 roku. Na mocy dokumentu panowie polscy nie mogli rościć pretensji do Wołynia i Podola Wschodniego. Bojarstwo ruskie opowiedziało się za przyłączeniem się do Litwy. W latach 1448, 1451 i 1453 odbyły się zjazdy polsko-litewskie, na ktĂłrych szlachta polska prĂłbowała przekonać bojarĂłw litewskich o potrzebie unii. Na zjazdach powoływano się na zapisy Jagiełły, na mocy ktĂłrych Polska miała prawa zwierzchnie do Litwy. W dalszych rozmowach przeszkodziła wojna trzynastoletnia. W 1448 Kazimierz JagielloĹ„czyk unormował stosunki Litwy z Moskwą, z ktĂłrą od 1444 toczył wojnę o obszary nad WiaĹşmą. Aby zakoĹ„czyć konflikt, usiłował obsadzić na tronie moskiewskim swojego kandydata, księcia moĹĽajskiego i szukał poparcia militarnego polskiego moĹĽnowładztwa. Te poczynania jednak nie spotkały się z aprobatą panĂłw polskich, dlatego JagielloĹ„czyk zmuszony został zawrzeć pokĂłj z księciem Wasylem II Ĺšlepym. W ramach ugody uznał władzę obranego na soborze w Moskwie metropolity Jony. W praktyce moskiewska Cerkiew prawosławna stała się autokefalią, co było rĂłwnowaĹĽne z odrzuceniem przez Moskwę unii florenckiej. W 1449 Michajłuszka wzniecił rebelię, dąĹĽąc do zajęcia Wielkiego Księstwa Litewskiego. Był popierany przez biskupa krakowskiego Oleśnickiego, TatarĂłw oraz rĂłd OlelkowiczĂłw. Po odbyciu zwycięskiej wyprawy na Michała Zygmuntowicza, Kazimierz ukarał rebelianta banicją (wraz z nim wygnano takĹĽe zabĂłjcę Zygmunta Kiejstutowicza – Iwana Czartoryskiego). Michajłuszka udał się do TatarĂłw, stamtąd do Moskwy, gdzie został otruty. Kazimierz odsunął od litewskich stanowisk wszystkich dawnych stronnikĂłw Michajłuszki, a ksiąĹĽętom Olelkowiczom odebrał tytuł ksiąĹĽąt kijowskich, mianując na namiestnika w Kijowie Olelkę Włodzimierzowicza. W 1471 ustanowił urząd wojewody kijowskiego. W połowie XV wieku z paĹ„stwem litewskim luĹşno były związane ziemie czernihowsko-siewierskie i księstwo wierchowskie. Drobni ksiąĹĽęta rządzili w Kobryniu, PiĹ„sku, Turowie, Horodku; w Słucku panował rĂłd OlelkowiczĂłw. Podole, WołyĹ„ oraz ziemie połocka, witebska i kijowska posiadały odrębne od pozostałych ziem litewskich prawa. Bojarstwo ruskie i litewskie było zainteresowane uzyskaniem od Kazimierza JagielloĹ„czyka przywilejĂłw i zachowaniem jedności paĹ„stwowej. DąĹĽenia moĹĽnowładztwa do centralizacji Wielkiego Księstwa Litewskiego spowodowało ukształtowanie się centralnego aparatu urzędniczego. Po objęciu tronu polskiego Kazimierz ustanowił na Litwie radę wielkoksiąĹĽęcą, ktĂłrej zadanie polegało na sprawowaniu rządĂłw pod jego nieobecność na Litwie. W skład rady wchodzili biskupi wileĹ„ski i ĹĽmudzki, urzędnicy paĹ„stwowi oraz wybrani urzędnicy ziemscy i dworscy. Od połowy XV wieku wykształcił się urząd kanclerza. Zadaniem dygnitarza było sprawowanie pieczy nad kancelarią wielkiego księcia litewskiego oraz zawiadywanie polityką zewnętrzną. Ponadto pojawiły się urzędy podskarbiego ziemskiego, ktĂłrego obowiązkiem było sprawowanie opieki nad skarbem księcia, oraz podskarbiego dworskiego. Sądownictwem i poselstwami zajmowali się marszałkowie ziemski i dworski. Z dawnych sejmĂłw dzielnicowych uformował się sejm walny. Zasadniczo miał reprezentować wolę bojarstwa litewskiego i ruskiego w kwestiach podatkĂłw i polityki zagranicznej, w praktyce jednak stał się narzędziem politycznym w rękach magnaterii. Centralizacja Litwy wymagała kodyfikacji prawnej (dotąd poszczegĂłlne ziemie miały własne prawa, nadane im na mocy przywilejĂłw). Przywilej Kazimierza z 1447 potwierdzał zasadę neminem captivabimus nisi iure victum (nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego), wprowadzoną w 1434 przez Władysława Jagiełłę. Bojarom litewskim rozszerzono uprzywilejowanie: zniesiono opodatkowanie na rzecz paĹ„stwa z dĂłbr bojarskich (wyjątek stanowiły posiedzie – stan vel gościna – oraz budowa i naprawa grodĂłw). Na mocy przywileju bojarom przekazano sądownictwo nad ludnością w ich dobrach. Zakazano natomiast przyjmowania w swych dobrach zbiegłych poddanych. Nadanie w 1447 przywileju zapoczątkowało na Litwie rozwĂłj stanu szlacheckiego. W 1468 Kazimierz JagielloĹ„czyk wydał Sudiebnik, składający się z 25 artykułĂłw, jednak dotyczyły one jedynie spraw o kradzieĹĽe. Warstwa szlachecka posiadała za Kazimierza wspĂłlne uprzywilejowanie, mimo to uległa w drugiej połowie XV wieku zróżnicowaniu. NajniĹĽej w hierarchii stali „zdymnicy” vel „podymnicy”, ktĂłrzy nie mieli majątkĂłw ziemskich. Drugą, najliczniejszą, stanowiła szlachta okoliczna (zamieszkała w „kołach”, okolicach) vel zaściankowa, zagrodowa. Zazwyczaj miała w posiadaniu do kilkunastu chłopĂłw, jednak, ĹĽeby utrzymać się, musiała sama pracować na roli. Następną warstwą była szlachta średniozamoĹĽna, posiadająca do kilkudziesięciu poddanych. Na gĂłrze drabiny hierarchicznej znajdowała się najmniej liczna grupa panĂłw i kniaziĂłw. Na Litwie było ich w XV wieku kilkudziesięciu. W drugiej połowie XV wieku Kazimierz JagielloĹ„czyk poświęcił uwagę głĂłwnie sprawom polityki zachodniej, co spowodowało utratę przez Litwę kontroli nad wieloma ziemiami na wschodzie, zagarniętymi przez Wielkie Księstwo Moskiewskie i Imperium OsmaĹ„skie. Gospodarka Litwy W okresie panowania Kazimierza JagielloĹ„czyka na Litwie nastąpił rozwĂłj gospodarczy. Trwała ekspansja osadnicza na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego: od pĂłłnocnego wschodu tereny opustoszałe po wojnach litewsko-krzyĹĽackich zasiedlali Ĺ»mudzini, od południa Rusini, od zachodu napływała ludność mazurska. Szacuje się, ĹĽe w połowie XV wieku Litwa liczyła pĂłł miliona mieszkaĹ„cĂłw. Nastąpił rozwĂłj miast, ktĂłre przewaĹĽnie miały charakter rolniczy. Nawiązano stosunki handlowe z sąsiednimi paĹ„stwami, dokąd eksportowano zboĹĽe, futra, skĂłry, dziegieć, drewno, popiĂłł, wosk. Na Litwę importowano wyroby rzemieślnicze i narzędzia pracy (kosy, sierpy, topory, noĹĽe, sukna) oraz wino. Handel wewnętrzny skupiał się na wymianie produktĂłw rolnych. W Kownie z ramienia kupcĂłw gdaĹ„skich działał kantor hanzeatycki, skupujący wosk. W Wilnie wydzielono ulicę dla działalności handlowej kupcĂłw niemieckich. Na skutek zapotrzebowania w Europie Zachodniej na zboĹĽe, jeden z towarĂłw, ktĂłry eksportowało Wielkie Księstwo Litewskie w XV wieku, rozwinęła się gospodarka folwarczna. Litwa nie biła własnej monety od czasĂłw Witolda. W razie potrzeby posługiwano się groszem czeskim. RozwĂłj handlu wymagał przejścia na gospodarkę towarowo-pienięĹĽną. W 1490 roku w Wilnie została załoĹĽona mennica wielkoksiąĹĽęca, ktĂłra biła litewskie pĂłłgroszki i „pieniazi” (denarki). Kazimierz JagielloĹ„czyk jako krĂłl Polski KrĂłl Kazimierz IV (XV wiek) 25 czerwca 1447 Kazimierz został koronowany na krĂłla Polski w katedrze wawelskiej przez arcybiskupa gnieĹşnieĹ„skiego i prymasa Polski Wincentego Kota. Od tego czasu (z przerwą w latach 1492–1501, kiedy unia była praktycznie zerwana) aĹĽ do unii lubelskiej zawartej w 1569 pomiędzy oboma paĹ„stwami istniała unia personalna. Pierwsze lata rządĂłw były dla JagielloĹ„czyka bardzo trudne. KrĂłl kilkakrotnie w latach 1448–1449 odmawiał moĹĽnowładcom zatwierdzenia przywilejĂłw i od początku rządĂłw znalazł się w ostrym konflikcie z tym obozem, budował więc swoje zaplecze polityczne na średniej szlachcie. Największym przeciwnikiem nowego władcy stał się wszechwładny dotąd biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. Nawiązał on kontakty z opozycją litewską, ktĂłrej przewodził ksiąĹĽę Michał Bolesław Zygmuntowicz. W okresie, gdy Kazimierz był zajęty tłumieniem rebelii Michajłuszki na Litwie, Oleśnicki został kardynałem i jako legat papieski w Polsce nie zamierzał wyjeĹĽdĹĽać do Rzymu. W 1443 zakupił dla biskupstwa krakowskiego księstwo siewierskie. Oleśnicki namawiał szlachtę do wypowiedzenia krĂłlowi posłuszeĹ„stwa, głosił, ĹĽe krĂłl wywiĂłzł z Polski na Litwę wielkie skarby i zapasy broni celem zajęcia będącej jednym ze ĹşrĂłdeł niesnasek polsko-litewskich ziemi łuckiej, ktĂłra – po śmierci Ĺšwidrygiełły – została obsadzona przez LitwinĂłw. Aby ograniczyć wpływy polityczne Oleśnickiego w paĹ„stwie, Kazimierz IV podjął starania o zapewnienie sobie kontroli nad Kościołem w Polsce. Sytuacja na linii stosunkĂłw ze Stolicą Apostolską sprzyjała, gdyĹĽ w Rzymie w okresie 1447–1449 toczyły się spory między dwoma pretendentami do objęcia tronu Piotrowego: Mikołajem V a Feliksem V. W zamian za udzielenie poparcia Mikołajowi V Kazimierz zaĹĽądał od niego prawa obsadzania beneficjĂłw i stanowisk kościelnych swoimi stronnikami. Mikołaj V udzielił JagielloĹ„czykowi przywileju obsady 20 godności kościelnych oraz zgody na pobranie ze świętopietrza 10 tysięcy dukatĂłw na walkę z Tatarami. Oleśnicki w tym sporze popierał antypapieĹĽa Feliksa V (za co dostał kapelusz kardynalski). W 1449 Mikołaj pokonał Feliksa, zyskał powszechne uznanie w Kościele i nie potrzebował juĹĽ Kazimierza, pogodził się natomiast z Oleśnickim. KrĂłl nie zamierzał jednak rezygnować z wcześniejszych papieskich przywilejĂłw i dalej sam obsadzał polskie biskupstwa, za co został obłoĹĽony klątwą. Nie podporządkował się polityce papieskiej, a klątwa wygasła wraz ze śmiercią papieĹĽa. W dalszym ciągu swego panowania Kazimierz juĹĽ bez przeszkĂłd obsadzał biskupstwa swoimi ludĹşmi, a kolejni papieĹĽe, Pius II i Paweł II, zadowalali się zatwierdzaniem krĂłlewskich kandydatur. W Zielone Ĺšwiątki 1452 Kazimierz zwołał do Sandomierza swoich zwolennikĂłw, a jednocześnie przeciwnikĂłw Oleśnickiego, takich jak biskup włocławski Jan GruszczyĹ„ski, wojewoda poznaĹ„ski Łukasz GĂłrka, wojewoda brzeski Mikołaj Szarlejski oraz niektĂłrzy panowie krakowscy. Radzono przez tydzieĹ„, przy czym stronnikĂłw Oleśnickiego nie dopuszczono. Kraj stał na skraju wojny domowej, ale obie strony starały się jej uniknąć. Na prośbę kardynała doszło do jego spotkania z krĂłlem. Jednak Oleśnicki przedstawił jedynie krĂłlowi długą listę zarzutĂłw, w większości nieprawdziwych. Konflikt rozgorzał na nowo, a Oleśnicki oraz wojewodowie krakowski i sandomierski przestali przychodzić na posiedzenia rady krĂłlewskiej. Spory moĹĽnowładcĂłw z krĂłlem ustały dopiero w roku 1455, kiedy to kardynał Zbigniew Oleśnicki zmarł. 24 czerwca 1453 roku na zjeĹşdzie szlachty koronnej w Piotrkowie, gdzie zjawili się posłowie Związku Pruskiego, Kazimierz ustąpił i potwierdził przywileje szlachty, ale zrobił to zapewne tylko dlatego, ĹĽe w najbliĹĽszej przyszłości chciał rozpocząć wojnę z KrzyĹĽakami i potrzebował poparcia szlachty: Ja, Kazimierz, krĂłl polski, wielki ksiąĹĽę litewski i dziedziczny pan Rusi, ślubuję, przysięgam i przyrzekam na tę świętą Boską Ewangelię, ĹĽe wszystkie prawa, swobody, przywileje zapisy i nadania mojego KrĂłlestwa Polskiego, duchowne i świeckie, kościołom i KrĂłlestwu Polskiemu, biskupom i ksiąĹĽętom, panom, rycerstwu, miastom, mieszkaĹ„com kraju, zgoła wszystkim poddanym wszelkiego stanu i powołania, przez świętej pamięci ksiąĹĽąt, krĂłlĂłw rządcĂłw i jakichkolwiek bądĹş panĂłw i dziedzicĂłw KrĂłlestwa Polskiego, a mianowicie przez Władysława ojca i Władysława brata mego, krĂłlĂłw polskich, udzielone, darowane i nadane, utrzymam zachowam i wykonam we wszystkich warunkach i opisach. Cokolwiek zaś niesprawiedliwie od tego KrĂłlestwa oderwano albo wydarto, to według moĹĽności mojej usiłować będę przywrĂłcić i z całością paĹ„stwa spoić; granic jego nie uszczuplę, ale owszem, całymi siłami przyrzekam ich bronić i starać się o ich rozszerzenie. Tym oświadczeniem zerwał ze swą dotychczasową polityką, zrezygnował z planu wzmocnienia swej władzy i związał się ze szlachtą, co stanowiło cenę szerokiej akcji na polu międzynarodowym dla odzyskania ziem utraconych, a przede wszystkim Pomorza. W kwietniu 1454 roku na zjeĹşdzie panĂłw litewskich w Brześciu krĂłl i przedstawiciele Korony oznajmili, ĹĽe wycofują się z roszczeĹ„ do Wołynia, a tym samym faza ostrych sporĂłw polsko-litewskich została zakoĹ„czona. W 1452 Kazimierz IV opanował po krĂłtkotrwałej wojnie Oświęcim, zmuszając tamtejszego księcia Jana IV do złoĹĽenia mu 19 marca 1454 hołdu lennego. W 1456 Polska zhołdowała księstwo zatorskie. 21 lutego 1457 polski monarcha ostatecznie zakupił księstwo oświęcimskie i włączył je do Korony, ale był to ostatni sukces na Ĺšląsku. Jednym z głĂłwnych zadaĹ„ krĂłla i paĹ„stwa było zjednoczenie wszystkich ziem polskich, zwłaszcza zaś odebranie zakonowi Pomorza GdaĹ„skiego. KrzyĹĽacy nakładali wysokie cła na polskie towary i hamowali kontakty z miastami pomorskimi. Cierpiał na tym handel zagraniczny i miasta leĹĽące nad Wisłą i Bałtykiem. Wojna trzynastoletnia Akt oddania się stanĂłw pruskich krĂłlowi Polski Kazimierzowi IV JagielloĹ„czykowi i Koronie KrĂłlestwa Polskiego, 15 kwietnia 1454 roku, Archiwum GłĂłwne Akt Dawnych Wojna trzynastoletnia Wojsko polskie z okresu wojny trzynastoletniej. Szkic Jana Matejki Po klęsce grunwaldzkiej w 1410 i niekorzystnych traktatach pokojowych z Polską (1411, 1435) i Litwą (1422) paĹ„stwo zakonne przeĹĽywało kryzys. W 1440 powstał Związek Pruski, antykrzyĹĽacka organizacja zrzeszająca szlachtę i mieszczaĹ„stwo Prus, ktĂłre zwrĂłciło się do polskiego władcy o przejęcie władzy. W grudniu 1453 roku, po interwencji Zakonu u cesarza Fryderyka III zapada wyrok nakazujący natychmiastową likwidację Związku Pruskiego. 6 lutego 1454 Związek rozpoczął wielkie powstanie, ktĂłre obaliło władzę Zakonu na całym niemal terytorium paĹ„stwa. Po trzech tygodniach walk, niezdobyte zostały tylko Malbork i Sztum. Poselstwo zdelegalizowanego Związku Pruskiego udało się do Krakowa i zaoferowało włączenie całego terytorium PaĹ„stwa Zakonnego do KrĂłlestwa Polskiego. Po dwutygodniowych negocjacjach 6 marca 1454 roku delegaci Związku wystawili dokument ogłaszający poddanie całych Prus krĂłlowi polskiemu jako dziedzicowi oderwanych od Polski ziem pomorskich. KrĂłl wydaje akt inkorporacji Prus. W akcie tym zagwarantowano utrzymanie wszystkich przywilejĂłw stanowych oraz praw lokalnych, a takĹĽe dodatkowo nadano prawa takie same jakimi cieszyła się szlachta polska z najwaĹĽniejszym prawem: prawem udziału w elekcji krĂłla. Zniesione zostały cła i opłaty wprowadzone przez KrzyĹĽakĂłw, takie jak cło funtowe w portach pruskich czy prawo pozwalające władzom paĹ„stwowym zabieranie mienia z rozbitych okrętĂłw. Kupcy pruscy uzyskiwali swobodę handlu w Polsce. Urzędy na ziemiach pruskich miały być zagwarantowane tylko dla ich mieszkaĹ„cĂłw. W odpowiedzi Zakon, przy pomocy zacięĹĽnych oddziałĂłw z Rzeszy, odzyskuje w marcu Chojnice. Dodatkowo zastawia Nową Marchię Fryderykowi II za godziwą cenę, co zwiększa moĹĽliwość prowadzenia zaciągu najemnikĂłw w Niemczech i Czechach. Formalnie nastąpiło to 20 lutego 1454. W dwa dni później rozpoczęła się wojna pomiędzy Polską i stanami pruskimi z jednej strony a Zakonem z drugiej. 6 marca 1454 Kazimierz wydał akt inkorporacji Prus do KrĂłlestwa Polskiego. W pierwszym okresie wojny powstaĹ„cy pomorscy wyparli KrzyĹĽakĂłw ze wszystkich miast pruskich oprĂłcz Malborka i paru pomniejszych twierdz. Jednak szlachta była sceptycznie nastawiona do wojny. Pospolite ruszenie nie radziło sobie w walce, a sama szlachta Wielkopolanie nie była zbytnio zaangaĹĽowana w wojnę. Dodatkowo Zakon otrzymał posiłki zbrojne rycerstwa Rzeszy. W koĹ„cu szlachta zagroziła krĂłlowi, ĹĽe jeśli nie potwierdzi starych i nie nada nowych przywilejĂłw, to nie będzie walczyć. Monarcha był zmuszony wydać tzw. statuty cerekwicko-nieszawskie, ktĂłre stanowiły, ĹĽe krĂłl nie będzie zwoływał pospolitego ruszenia, uchwalał nowych podatkĂłw i podejmował innych waĹĽnych decyzji bez zgody sejmikĂłw ziemskich. OprĂłcz tego krĂłl zobowiązał się powoływać na urząd sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza kandydatĂłw przedstawianych krĂłlowi przez szlachtę. WyĹĽsi dostojnicy mieli być pozbawieni moĹĽliwości sprawowania urzędu starosty. Te przywileje osłabiły władzę monarszą na rzecz ogĂłłu szlacheckiego, ale podniosły rolę sejmikĂłw ziemskich i zaktywizowały politycznie szlachtę. Zmniejszone teĹĽ zostały uprawnienia polityczne magnaterii. Trzy dni po wydaniu przywileju wojska wielkopolskie i pruskie, a takĹĽe oddziały zacięĹĽne stanĂłw pruskich, połączyły się w 18-tysięczną armię. WśrĂłd zbrojnych przewaĹĽało konne pospolite ruszenie z Wielkopolski. Na czele wojska stał krĂłl, wojewoda poznaĹ„ski-Łukasz GĂłrka, kaliski-Stanisław OstrorĂłg, brzeski-Mikołaj Szarlejski, oraz kasztelan rozpierski-Dziersław z Rytwian. 18 września 1454 wojska polskie poniosły klęskę w bitwie pod Chojnicami, a KrzyĹĽacy odzyskali duĹĽą część straconych twierdz. Wielkim problemem Polski był brak pieniędzy, ktĂłrych Zakon miał jeszcze pod dostatkiem. Pospolite ruszenie było całkowicie nieprzydatne w zdobywaniu nowoczesnych twierdz. Trzeba było wynająć wojska zacięĹĽne. W dodatku Zakon nadal cieszył się poparciem cesarza i papieĹĽa, co było niezgodne z postanowieniami traktatu brzeskiego z 1435. PapieĹĽ rzucił klątwę na Kazimierza JagielloĹ„czyka i Związek Pruski. W 1457 Polacy wzięli Malbork, ale tylko dlatego, ĹĽe Zakon zalegał z wypłatą ĹĽołdu dla załogi zamku i gdy Polacy zapłacili 190 000 florenĂłw, zacięĹĽni wydali zamek. Ostatecznie dzięki ogromnemu wysiłkowi finansowemu KrĂłlestwa i bogatych miast pruskich (GdaĹ„ska, Elbląga, Torunia) wynajęto armię zacięĹĽną, ktĂłrej wodzem został Piotr Dunin. Tymczasem takĹĽe Zakon zaczął borykać się z problemami finansowymi. O losach wojny przesądziła dopiero bitwa pod Ĺšwiecinem w 1462, wygrana przez polskie oddziały zacięĹĽne pod wodzą Dunina. W 1463 flota kaperska GdaĹ„ska i Elbląga pokonała okręty krzyĹĽackie w bitwie na Zalewie Wiślanym. W 1466 upadły Chojnice, ostatni krzyĹĽacki punkt oporu i Zakon poprosił o pokĂłj. Rokowania prowadzono w paĹşdzierniku 1466 w Toruniu. 19 paĹşdziernika 1466 Kazimierz, wielki mistrz krzyĹĽacki Ludwig von Erlichshausen, legat papieski, przedstawiciele Związku Pruskiego, senatorowie i moĹĽnowładcy podpisali traktat pokojowy. Polska uzyskiwała Pomorze GdaĹ„skie, Malbork, Elbląg, ziemię chełmiĹ„ską i michałowską oraz biskupstwo warmiĹ„skie jako tzw. Prusy KrĂłlewskie. Pozostała część Prus (Prusy Zakonne) została przy KrzyĹĽakach jako lenno Polski. KaĹĽdy nowy mistrz był zobowiązany do złoĹĽenia hołdu lennego krĂłlowi polskiemu maksymalnie sześć miesięcy po wyborze. Po 158 latach Polska odzyskała dostęp do morza i panowanie nad całym biegiem Wisły. SpĂłr z papiestwem i integracja terytorialna paĹ„stwa Plik:Kazimierz JagielloĹ„czyk (Wizerunki ksiąĹĽąt i krĂłlĂłw polskich).jpg Kazimierz JagielloĹ„czyk w cyklu Wizerunki ksiąĹĽąt i krĂłlĂłw polskich Ksawerego Pillatiego z 1888 Fragment nagrobka Kazimierza IV dłuta Wita Stwosza w katedrze wawelskiej W latach 1460–1463 Kazimierz IV prowadził spĂłr z papiestwem o obsadę biskupstwa krakowskiego. Mimo poparcia, jakiego legat papieski Hieronim z Krety udzielał Jakubowi z Sienna, zwycięĹĽył Jan GruszczyĹ„ski, kandydat monarchy. Misja Hieronima nie powiodła się, a gdy na dodatek w czasie majowego zjazdu z KrzyĹĽakami w Brześciu Kujawskim okazał jawną przyjaźń zakonowi, skompromitował się w Polsce ostatecznie. DąĹĽąc do stopniowego włączenia Mazowsza do Korony w roku 1462 władca inkorporował księstwa rawskie i bełskie, przekształcając je w wojewĂłdztwa. Walka o sukcesję czeską z Maciejem Korwinem W drugiej połowie XV wieku zmienił się układ sił w Europie Ĺšrodkowej i Wschodniej. Na nowe potęgi w regionie wyrastały Austria, Turcja i PaĹ„stwo Moskiewskie. Czechy, Węgry i Polska musiały układać się z mocniejszymi sąsiadami. Czechy były niezdecydowane co do wyboru sojusznika. W Węgrach widziano obroĹ„cę chrześcijaĹ„stwa przed wzrastającą potęgą turecką. Polska natomiast starała się wykorzystać sytuację, ĹĽeby zdobyć korony czeską i węgierską dla krĂłlewiczĂłw, synĂłw Kazimierza IV. Na początku lat sześćdziesiątych XV wieku dyplomacja polska zaczęła starania o zapewnienie dla Władysława JagielloĹ„czyka korony czeskiej. Przychylny husytom krĂłl czeski, Jerzy z PodiebradĂłw, naraził się papiestwu i pogłębił w paĹ„stwie podział społeczeĹ„stwa. Kuria Rzymska nawoływała katolikĂłw do zbrojnego powstania i pozbawienia tronu krĂłla-heretyka. Polska starała się pogodzić katolikĂłw i husytĂłw i zdobyć ich poparcie w swoich dąĹĽeniach dynastycznych. Katolicy czescy zwrĂłcili się do panującego na Węgrzech Macieja Korwina z prośbą o opiekę, ktĂłrej udzielił, ogłaszając się 6 kwietnia 1468 roku ich obroĹ„cą. Obawiając się jednak wojny z Polską, wystąpił do Kazimierza z propozycją przymierza, ktĂłre miało przypieczętować dwa małĹĽeĹ„stwa: Macieja Korwina z Jadwigą Jagiellonką oraz syna cesarza Fryderyka III Habsburskiego z Zofią Jagiellonką. Kazimierz JagielloĹ„czyk zwlekał z ostateczną decyzją. W tym czasie Korwin zajął Morawy, następnie Ĺšląsk i ŁuĹĽyce i został przez katolikĂłw czeskich ogłoszony krĂłlem 3 maja 1469 roku. Dyplomacja polska na dworze czeskim prĂłbowała wywrzeć nacisk na Jerzego z PodiebradĂłw. W 1469 roku Jerzy przedstawił czeskiemu sejmowi projekt wyboru Władysława JagielloĹ„czyka na następcę tronu. Szlachta czeska zgodziła się pod kilkoma warunkami, m.in. miał poślubić cĂłrkę Jerzego, Ludmiłę. Kazimierz IV JagielloĹ„czyk dalej zwlekał z podjęciem ostatecznej decyzji, czekając na zgon Jerzego. W paĹşdzierniku 1469 roku na zjeĹşdzie w Piotrkowie, na ktĂłrym Henryk VI Reuss von Plauen, nowo obrany wielki mistrz zakonu krzyĹĽackiego złoĹĽył hołd krĂłlowi, Kazimierz przyjął koronę ofiarowaną przez sejm praski krĂłlewiczowi Władysławowi. Po śmierci krĂłla czeskiego 22 marca 1471 roku do korony czeskiej zgłosiło pretensje kilku kandydatĂłw, m.in. Jagiellonowie, Maciej Korwin, Albrecht saski. Elekcja Władysława JagielloĹ„czyka nastąpiła 27 maja 1471 roku na sejmie w Kutnej Horze, po czym 21 sierpnia 1471 roku Władysław został koronowany na krĂłla czeskiego przez biskupĂłw polskich w katedrze św. Wita w Pradze. Na początku lat siedemdziesiątych XV wieku Kazimierz IV przeprowadził nieudaną prĂłbę osadzenia swego syna, Kazimierza, na tronie węgierskim, co spowodowało długotrwały konflikt z Maciejem Korwinem. Dyplomacja polska przy wsparciu prymasa Węgier Jana Viteza podĹĽegała szlachtę do obalenia Korwina i poparcia młodego Kazimierza w jego dąĹĽeniach do objęcia korony świętego Stefana. Węgierskie stronnictwo propolskie głosiło pogląd o prawomocnym dziedziczeniu tronu przez syna Kazimierza IV, co spowodowało pogłębienie podziału w społeczeĹ„stwie i zniechęciło do JagiellonĂłw zwolennikĂłw wolnej elekcji. Z drugiej strony opozycja miała za złe Korwinowi samowolę i lekcewaĹĽenia zagroĹĽenia ze strony Turcji. W pierwszej połowie września 1471 roku 16 panĂłw węgierskich ofiarowało koronę krĂłlewiczowi Kazimierzowi. W tej sytuacji 2 paĹşdziernika 1471 roku wybuchła wojna polsko-węgierska. Trzynastoletni Kazimierz wyprawił się na Węgry na czele zacięĹĽnych wojsk składających się, z racji niepopularności tej inicjatywy wśrĂłd polskiej szlachty, głĂłwnie z NiemcĂłw (według Długosza Alemanicus exertisus). Wyprawa zakoĹ„czyła się fiaskiem, poniewaĹĽ dotarła, przez Koszyce i Eger, jedynie do Nitry i, jak się okazało, Kazimierz nie cieszy się na Węgrzech taką popularnością, jak twierdzili węgierscy magnaci. W związku z tym juĹĽ w styczniu 1472 roku Kazimierz był z powrotem w Polsce. Kolejne układy z lat 1472–1474 nie doprowadziły do objęcia tronu węgierskiego przez młodszego Kazimierza. JagielloĹ„czyk nie mĂłgł dalej liczyć na pomoc Mołdawii, gdyĹĽ została ona zhołdowana przez Korwina. W związku z tym 21 lutego 1474 w Starej Wsi Spiskiej zawarto pokĂłj między Polską i Węgrami. Niepowodzenie polityki węgierskiej skłoniło Kazimierza JagielloĹ„czyka do wsparcia militarnego swojego syna, krĂłla czeskiego Władysława JagielloĹ„czyka, w wojnie o odzyskanie Ĺšląska, ŁuĹĽyc i Moraw, znajdujących się pod rządami Korwina. W czerwcu 1474 roku na sejmie w Piotrkowie uchwalono pospolite ruszenie i wyruszono na Ĺšląsk. Wojska polskie pod dowĂłdztwem Jana RytwiaĹ„skiego przekroczyły granicę 26 września 1474 roku i idąc trasą przez Kluczbork, Opole, Krapkowice, Brzeg połączyły się z 20 tys. CzechĂłw i ĹšlązakĂłw wiernych Władysławowi JagielloĹ„czykowi, a następnie pokonały wojska popierające Korwina w bitwie pod Swanowicami. Wojska JagiellonĂłw nie były jednak w stanie zdobyć w paĹşdzierniku głĂłwnego punktu oporu, ktĂłrym był Wrocław. W związku z tym, ĹĽe Korwina popierali ksiąĹĽęta śląscy i Wrocław, a JagiellonĂłw rycerstwo z księstwa świdnicko-jaworskiego, opawskiego i nyskiego (m.in. panowie zamkĂłw KsiąĹĽ, BolkĂłw, WleĹ„, Grodno, Niesytno) zdecydowano się na rozejm. 15 listopada 1474 roku w Muchoborze Wielkim odbył się zjazd trzech krĂłlĂłw, a 8 grudnia podpisano rozejm do 25 maja 1477 roku. Wojna popia o biskupstwo warmiĹ„skie W okresie pokoju z Węgrami Kazimierz IV poświęcił się na uporządkowanie stosunkĂłw z Prusami. Kuria Rzymska w 1468 roku obsadziła wbrew woli krĂłla polskiego biskupstwo warmiĹ„skie Mikołajem Tungenem, stronnikiem Zakonu KrzyĹĽackiego. W ten sposĂłb papiestwo dąĹĽyło do zmotywowania Kazimierza do wojny przeciwko husytom. Gdy zamiar Rzymu nie powiĂłdł się, gdyĹĽ na tronie czeskim zasiadł jeden z JagiellonĂłw, papieĹĽ odwołał Tungena z biskupstwa, przenosząc go na biskupstwo w Kamieniu Pomorskim, jego miejsce miał zająć Andrzej Oporowski, ktĂłry uzyskał akceptację krĂłla. Tungen nie pogodził się z utratą biskupstwa warmiĹ„skiego i nawiązał kontakty z Węgrami, ktĂłre zadeklarowały mu pomĂłc w zachowaniu stanowiska. Korwin zapewnił poparcie dla swoich działaĹ„ od strony nieprzychylnego JagielloĹ„czykowi papieĹĽa (papiestwo czuło się zagroĹĽone przez Turcję i nie chciało stracić sprzymierzeĹ„ca w Korwinie, Polskę zaś traktowało jako czynnik osłabiający Węgry w wojnach z Osmanami). W 1474 roku Maciej Korwin został uznany przez Zakon za zwierzchnika, a Mikołaj Tungen pozostał na biskupstwie warmiĹ„skim. W 1476 roku na dwĂłr Kazimierza IV przybył nuncjusz papieski Baltazar de Piscia. Miał on ekskomunikować krĂłla polskiego, gdyby ten zerwał rozejm z Węgrami, zawarty w Muchoborze Wielkim w 1474 roku. Jednocześnie zaĹĽądał od Kazimierza zrzeczenia się pretensji do Mołdawii i tronu węgierskiego. Kazimierz IV nie zerwał pokoju. 25 maja 1477 roku upłynął termin trzyletniego rozejmu. Nuncjusz, przebywający wĂłwczas we Wrocławiu, zastosował prowokację, rzucając klątwę na Kazimierza IV i Władysława czeskiego, dąĹĽąc do wywołania jawnego konfliktu Polski i Czech z Rzymem, zaś Korwin wsparł militarnie Zakon w tzw. wojnie popiej, ktĂłra miała rozstrzygnąć kwestię biskupa Mikołaja Tungena oraz spory o prawo do obsadzeniu biskupstwa warmiĹ„skiego. Prowokacja nuncjusza papieskiego nie powiodła się, bowiem Kazimierz IV zaczął rokowania z Korwinem. Sytuacja Węgier tymczasem uległa pogorszeniu, gdyĹĽ groziła im utrata subsydiĂłw weneckich na skutek rokowaĹ„ Wenecji z Turcją. Od 1478 roku toczyły się rokowania między Węgrami z jednej strony a Polską i Czechami z drugiej. ZakoĹ„czyły się one podpisaniem kilku traktatĂłw w latach 1478–1479. Na mocy traktatu z 21 listopada 1478 roku biskupstwo warmiĹ„skie i Zakon wrĂłciły pod panowanie Kazimierza. W styczniu 1479 roku zawarty został pokĂłj między Wenecją a Turcją, co spowodowało opuszczenie przez Korwina swoich sojusznikĂłw na Warmii i w Prusach. 2 kwietnia 1479 roku w Budzie Korwin zawarł pokĂłj z Kazimierzem. 9 paĹşdziernika 1479 roku wielki mistrz Martin Truchsess von Wetzhausen w Nowym Korczynie złoĹĽył krĂłlowi polskiemu hołd lenny. Kazimierz uczynił kwestię konfliktu z zakonem krzyĹĽackim waĹĽniejszą od sojuszu z Mongołami, w efekcie doszło do stanięcia nad Ugrą, ktĂłre połoĹĽyło kres mongolskiemu zwierzchnictwu nad Rusią, co nagle zaowocowało zagroĹĽeniem Wielkiego Księstwa Litewskiego od wschodu. Wojna popia Stosunki z Turcją i Krymem W 1475 Turcja zajęła Kaffę, kolonię genueĹ„ską na Krymie. W 1484 Turcy odcięli Polskę od handlu czarnomorskiego zdobywając porty Kilia i BiałogrĂłd w Mołdawii. Ekspansja TurkĂłw negatywnie odbiła się na gospodarce południowego sąsiada Polski, Hospodarstwa Mołdawskiego, ktĂłrego władca, Stefan III Wielki, zwrĂłcił się o pomoc militarną do Kazimierza JagielloĹ„czyka. W zamian za poparcie 15 września 1485 w Kołomyi złoĹĽył Kazimierzowi hołd lenny, co stało się zarzewiem konfliktu polsko-tureckiego. Kazimierz zwlekał z poparciem dla Mołdawii, poświęcając uwagę stosunkom z Chanatem Krymskim, dlatego juĹĽ rok później Stefan Wielki uznał zwierzchność OsmanĂłw. Stosunki Polski z Chanatem Krymskim były najtrudniejszym obszarem działaĹ„. Mimo zapewnieĹ„ przyjaĹşni i pokojowych intencji ze strony chana Mengli Gireja rokrocznie na Ruś i Podole wpadała orda tatarska, grabiąc, paląc i biorąc tysiące braĹ„cĂłw. W roku 1482 jej zagony zdobyły i spustoszyły KijĂłw. W 1486 Kazimierz JagielloĹ„czyk wysłał na Krym wyprawę wojenną pod dowĂłdztwem syna, Jana Olbrachta. Jednak pomimo zwycięskiej bitwy pod Kopystrzyniem w 1487 roku zakoĹ„czyła się ona niepowodzeniem. Wobec rosnącej w siłę Moskwy, dąĹĽącej do ekspansji na południowym zachodzie, i starć wojsk polskich z tatarskimi doszło do zbliĹĽenia politycznego Chanatu Krymskiego z Mołdawią, lenniczką Turcji. Na skutek tych czynnikĂłw polityczno-militarnych doszło do kolejnej fazy wojny polsko-tureckiej, ktĂłra zakoĹ„czyła się w 1503, juĹĽ po śmierci Kazimierza JagielloĹ„czyka. Imperium OsmaĹ„skie podporządkowało sobie niespokojnych TatarĂłw krymskich, co zaciąĹĽyło na losach całego regionu w następnych stuleciach. GłĂłwny artykuł: Okres panowania JagiellonĂłw Wojna polsko-turecka (1485–1503) W 1481 roku stłumiono spisek kniaziĂłw ruskich, zmierzających do zgładzenia całej rodziny JagiellonĂłw. Walka o Węgry pomiędzy Jagiellonami i Habsburgami PaĹ„stwa we władaniu dynastii JagiellonĂłw (Polska, Litwa, Czechy i Węgry) w 1490 W 1490 roku zmarł Macej Korwin. O sukcesję po nim spierali się Habsburgowie i Jagiellonowie. Dyplomacji Kazimierza IV na Węgrzech udało się wpłynąć na wynik elekcji 7 lipca 1490 roku na korzyść Jana Olbrachta. Tymczasem Władysław JagielloĹ„czyk, krĂłl czeski, zdobył poparcie dwĂłch wpływowych panĂłw węgierskich, Jana Zapolyi i Stefana Batorego, co groziło sporem między braćmi. 28 lutego 1491 roku Jan Olbracht i Władysław JagielloĹ„czyk podpisali układ w Koszycach, na mocy ktĂłrego Olbracht zrzekł się pretensji do korony świętego Stefana na rzecz brata w zamian za uznanie go najwyĹĽszym księciem Ĺšląska. Do przejęcia władzy przez Jana Olbrachta na Ĺšląsku nie doszło, gdyĹĽ zerwał on układ koszycki. Władysław po koronacji na krĂłla Węgier zawarł porozumienie z Habsburgami, ktĂłrzy po jego śmierci mieli przejąć po nim sukcesję. Wzrost znaczenia szlachty kosztem miast Ostatnie lata panowania Kazimierza były okresem szybkiego rozwoju polskiego parlamentaryzmu. W celu uchwalenia podatkĂłw na spłacenie wojsk zacięĹĽnych po skoĹ„czonej wojnie, w paĹşdzierniku 1468 roku po raz pierwszy na sejm walny w Piotrkowie przybyli posłowie wybrani na sejmikach. W związku z tym zaczęło się wyodrębnianie w łonie sejmu walnego dwĂłch izb – senatu i izby poselskiej. RozwĂłj parlamentaryzmu szlacheckiego spowodował wzmocnienie się stanu szlacheckiego. Mieszczanie natomiast nie podjęli walki o swoje prawa. Wyjątek stanowiło mieszczaĹ„stwo kilku miast z GdaĹ„skiem na czele. Pod koniec rządĂłw krĂłl odsunął mieszczan od wszelkiej ingerencji w sprawy paĹ„stwowe, kiedy na poparciu finansowym ze strony miast winno mu było szczegĂłlnie zaleĹĽeć, bowiem bogate i mogące zabierać głos w sprawach publicznych miasta byłyby rękojmią dobrobytu paĹ„stwa i dawałyby krĂłlowi mocne zaplecze w walce z magnaterią. KrĂłl Kazimierz JagielloĹ„czyk zmarł w Grodnie 7 czerwca 1492 roku w wieku 64 lat. Pochowano go w Krakowie, na Wawelu, w marmurowym grobowcu dłuta Wita Stwosza. Po śmierci tron polski przejął po nim jego syn Jan Olbracht, a wielkim księciem litewskim został Aleksander JagielloĹ„czyk. Historycy nie są zgodni, co było przyczyną zerwania unii personalnej polsko-litewskiej po 1492 roku. Spierają się, czy było to efektem „testamentu politycznego” krĂłla, ktĂłry w okresie swego panowania nigdy nie chciał oddzielać korony krĂłlewskiej od mitry ksiąĹĽęcej, czy teĹĽ porozumienia moĹĽnowładcĂłw litewskich i polskich juĹĽ po jego śmierci. Kultura w czasach krĂłla Kazimierza KrakĂłw w „Kronice Ĺšwiata” Hartmanna Schedla Panowanie Kazimierza JagielloĹ„czyka było pomyślne dla rozwoju kultury i sztuki w KrĂłlestwie. WaĹĽnymi ich ośrodkami były dwory krĂłlewski i magnackie oraz największe miasta. Upowszechniała się oświata, prowadzona przez szkoły przyklasztorne. Synowie bogatej szlachty, po zdobyciu podstaw wykształcenia w kraju, wyjeĹĽdĹĽali na studia za granicę. GłĂłwnymi przedstawicielami polskiego piśmiennictwa byli: historyk i wychowawca synĂłw krĂłlewskich Jan Długosz, pisarz polityczny Jan OstrorĂłg, pisarz i dyplomata Filip Kallimach, humanista Grzegorz z Sanoka, filozof i astronom Wojciech z Brudzewa, teolog i filozof Jakub z ParadyĹĽa, arcybiskup gnieĹşnieĹ„ski Maciej Drzewicki. Krakowska szkoła matematyczno-astronomiczna rozwijała się znakomicie dzięki takim osobowościom jak Marcin KrĂłl z Ĺ»urawicy, Jan z Głogowa czy Marcin Bylica, a przede wszystkim dzięki mistrzowi Mikołaja Kopernika Wojciechowi z Brudzewa. RzeĹşbiarz Wit Stwosz w 1489 roku ukoĹ„czył prace nad ołtarzem głĂłwnym w kościele Mariackim w Krakowie. Rozwijało się budownictwo w stylu gotyckim, zwłaszcza kościelne (katedry na Wawelu i w GnieĹşnie), powstało teĹĽ wiele zamkĂłw krĂłlewskich i magnackich, ratusze w GdaĹ„sku i Toruniu. Rozkwitał uniwersytet krakowski, gdzie powstały trzy nowe katedry: gramatyki i retoryki, poetyki oraz matematyki i astronomii. MałĹĽeĹ„stwo i potomstwo Plik:ElĹĽbieta Rakuszanka.JPG ElĹĽbieta Rakuszanka 10 lutego 1454 krĂłl oĹĽenił się z ElĹĽbietą Rakuszanką z HabsburgĂłw, ktĂłra w przyszłości miała zyskać zaszczytny tytuł Matki KrĂłlĂłw rodząc trzynaścioro dzieci, w tym sześciu synĂłw, z ktĂłrych czterech zostało krĂłlami. MałĹĽeĹ„stwo pobłogosławił święty Jan Kapistran – załoĹĽyciel klasztorĂłw obserwanckich w Polsce, zwanych bernardynami. Wychowaniem krĂłlewiczĂłw zajmowali się od 1467 roku kronikarz Jan Długosz oraz włoski humanista Filip Kallimach, najwytrawniejszy dyplomata Kazimierza IV, przebywający na dworze JagiellonĂłw od 1470 roku, wielokrotnie reprezentujący z powodzeniem monarchę w rokowaniach z papiestwem i Portą. Kazimierz znał prawdopodobnie tylko polski i ruski (nie wiadomo, czy znał litewski i łacinę), więc krĂłlowa nauczyła się języka polskiego; z męĹĽem i dziećmi mĂłwiła wyłącznie po polsku. Władysław II JagielloĹ„czyk (1456–1516) – krĂłl Czech i Węgier Jadwiga Jagiellonka (1457–1502) – ĹĽona Jerzego Bogatego, księcia bawarskiego Kazimierz (1458–1484) – święty Kościoła katolickiego, patron Polski i Litwy Jan I Olbracht (1459–1501) – krĂłl Polski Aleksander JagielloĹ„czyk (1461–1506) – krĂłl Polski i wielki ksiąĹĽę Litwy Zofia Jagiellonka (1464–1512) – ĹĽona Fryderyka, elektora brandenburskiego na Ansbach, i matka wielkiego mistrza krzyĹĽackiego Albrechta Hohenzollerna, księcia Prus KsiąĹĽęcych, lennika Polski ElĹĽbieta Jagiellonka (1465–1466) Zygmunt I Stary (1467–1548) – krĂłl Polski i wielki ksiąĹĽę Litwy Fryderyk JagielloĹ„czyk (1468–1503) – biskup krakowski, kardynał i arcybiskup gnieĹşnieĹ„ski ElĹĽbieta Jagiellonka (1472–1480/1481) Anna Jagiellonka (1476–1503) – ĹĽona Bogusława X, księcia pomorskiego Barbara Jagiellonka (1478–1534) – ĹĽona Jerzego Brodatego, księcia saskiego ElĹĽbieta Jagiellonka (1482–1517) – ĹĽona Fryderyka II, księcia legnickiego Genealogia Olgierd Giedyminowic ur. ok. 1296 zm. maj 1377   Julianna twerska ur. w lub po 1320 zm. wiosna 1392   Andrzej HolszaĹ„ski   Aleksandra Drucka                   Władysław II Jagiełło ur. 1362 zm. 1 VI 1434   Zofia HolszaĹ„ska ur. ok. 1405 zm. 21 IX 1461             ElĹĽbieta Rakuszanka ur. 1436 zm. 30 VIII 1505 OO   10 II 1454 Kazimierz IV JagielloĹ„czyk ur. 30 XI 1427 zm. 7 VI 1492                                         Władysław II JagielloĹ„czyk  ur. 1 III 1456  zm. 13 III 1516   Jadwiga Jagiellonka  ur. 21 IX 1457  zm. 18 II 1502   Ĺšwięty Kazimierz  ur. 3 X 1458  zm. 4 III 1484   Jan I Olbracht  ur. 27 XII 1459  zm. 17 VI 1501   Aleksander JagielloĹ„czyk  ur. 5 VIII 1461  zm. 19 VIII 1506                       Zofia Jagiellonka  ur. 6 V 1464  zm. 5 X 1512   ElĹĽbieta Jagiellonka  ur. 9 V 1465  zm. 9 V 1466   Zygmunt I Stary  ur. 1 I 1467  zm. 1 IV 1548   Fryderyk JagielloĹ„czyk  ur. 27 IV 1468  zm. 14 III 1503   ElĹĽbieta  ur. 13 V 1472  zm. po 19 V 1480, a przed 20 V 1481                       Anna Jagiellonka  ur. 12 III 1476  zm. 12 VIII 1503   Barbara Jagiellonka  ur. 15 VII 1478  zm. 15 II 1534   ElĹĽbieta Jagiellonka  ur. 13 XI 1482  zm. 16 II 1517   Upamiętnienie w kulturze Czasom Kazimierza JagielloĹ„czyka poświęcona jest powieść historyczna z serii Dzieje Polski pt. Jaszka Orfanem zwanego ĹĽywota i spraw pamiętnik napisana w 1884 roku przez JĂłzefa Ignacego Kraszewskiego. W 1993 wyemitowano z jego wizerunkiem aĹĽ trzy polskie monety. Jedna z nich to moneta obiegowa o nominale 20 000 złotych. Dwie kolejne to monety kolekcjonerskie o nominale 200 000 zł, obie zostały wykonane ze srebra prĂłby 750, miały średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki. Różnił je, oprĂłcz podobizny krĂłla, takĹĽe nakład: jedna była w nakładzie 15 000 egzemplarzy, a druga 5 000 sztuk. Postać krĂłla występuje w filmie Historia ĹĽĂłłtej ciĹĽemki z 1961 r. w reĹĽyserii Sylwestra ChęciĹ„skiego zrealizowanym na podstawie powieści autorstwa Antoniny DomaĹ„skiej. Rolę władcy zagrał Tadeusz BiałoszczyĹ„ski. Pomnik Kazimierza IV JagielloĹ„czyka w Malborku Otwarcie grobowca w XX wieku W 1973 otwarto grobowiec (nieotwierany przez prawie pięćset lat) i ekshumowano szczątki władcy oraz jego ĹĽony ElĹĽbiety Rakuszanki. W ciągu dekady po tym wydarzeniu zmarło 15 osĂłb mających styczność z grobowcem. Umierali ludzie zdrowi, w średnim wieku – ci, ktĂłrzy byli najbliĹĽej grobowca. Powszechnie zaczęto opowiadać o klątwie Kazimierza JagielloĹ„czyka, podobnej do klątwy z 1922 egipskiego faraona Tutanchamona. Po długich badaniach mikrobiolodzy winą za śmierć odkrywcĂłw grobowca obarczyli niezwykle groĹşną pleśĹ„ – kropidlak ĹĽĂłłty, ktĂłra rozwijała się w krypcie. Toksyna wytwarzana przez kropidlaka moĹĽe wywoływać aspergilozę. Klątwy, mikroby i uczeni Zobacz teĹĽ Nagrobek Kazimierza IV JagielloĹ„czyka statut Kazimierza IV JagielloĹ„czyka 16 Pomorska Dywizja Zmechanizowana imienia KrĂłla Kazimierza JagielloĹ„czyka 20 000 złotych 1993 Kazimierz IV JagielloĹ„czyk Przypisy Bibliografia Artur Boguszewicz: Zamki a konfli* kty zbrojne na Ĺšląsku w drugiej połowie XV wieku. W: Zamki, twierdze i garnizony Opola, Ĺšląska i dawnej Rzeczypospolitej. pod red. Tomasza Ciesielskiego. Zabrze: Wydawnictwo infort-editions, 2010. Marian Biskup, Karol GĂłrski: Kazimierz JagielloĹ„czyk: ZbiĂłr studiĂłw o Polsce drugiej połowy XV wieku. Warszawa: 1987. ISBN 83-01-07291-1. Maria Bogucka: Kazimierz JagielloĹ„czyk. Warszawa: 1978. Paweł Jasienica: Polska JagiellonĂłw. Warszawa: 1983. ISBN 83-06-00305-5. Monarchia JagiellonĂłw 1399-1586. Marek Derwich (red.). Wrocław: 2003. ISBN 83-7311-565-X. J. KiaupienÄ—: Historia polityczna Wielkiego Księstwa Litewskiego przed zawarciem unii lubelskiej. W: Z. Kiaupa, J. KiaupienÄ—, A. Kuncevičius: Historia Litwy. Od czasĂłw najdawniejszych do 1795 roku. Warszawa: 2008. Ludwik Kolankowski: Polska JagiellonĂłw. Dzieje polityczne. LwĂłw: 1936. Jerzy OchmaĹ„ski: Historia Litwy. Wrocław: 1982. ISBN 83-04-00886-6. J. Bardach: Kazimierz JagielloĹ„czyk. W: Poczet krĂłlĂłw i ksiąĹĽąt polskich. Andrzej Garlicki (red.). Warszawa: 1978. Fryderyk PapĂ©e: Jan Olbracht. KrakĂłw: 1999. Ochrona i Łowy. Puszcza Białowieska w czasach krĂłlewskich. Tomasz Samojlik (red.). BiałowieĹĽa: Zakład Badania SsakĂłw Polskiej Akademii Nauk, 2005. ISBN 83-907521-5-8. M. SpĂłrna, P. Wierzbicki: Słownik władcĂłw Polski i pretendentĂłw do tronu polskiego. KrakĂłw: 2003. ISBN 83-7220-560-4. Zbigniew Oleśnicki – ksiąĹĽę Kościoła i mąĹĽ stanu. Materiały z konferencji, Sandomierz, 20–21 maja 2005 roku. red. F. Kiryk, Z. Noga. KrakĂłw: 2006. ISBN 83-88295-21-7. И. Смолич: Đš вопросу периодизации истории Русской Церкви. [dostęp 2010-06-29]. Linki zewnętrzne KrĂłlewicz, ktĂłry nie chciał być krĂłlem? Dziś rocznica urodzin najmłodszego syna Jagiełły Kazimierz IV JagielloĹ„czyk – dokumenty w bibliotece Polona

Kazimierz IV JagielloĹ„czyk Kazimierz Andrzej Z BoĹĽej łaski krĂłl Polski, ziemi krakowskiej, sandomierskiej, łęczyckiej, sieradzkiej, Kujaw, wielki ksiąĹĽę Litwy, pan i dziedzic Rusi, Prus i Pomorza Rysunek Jana Matejki z cyklu Poczet krĂłlĂłw i ksiąĹĽąt polskich Wielki ksiąĹĽę litewski Okres 29 czerwca 1440 7 czerwca 1492 Poprzednik Zygmunt Kiejstutowicz Następca Aleksander JagielloĹ„czyk KrĂłl Polski Okres 25 czerwca 1447 7 czerwca 1492 Poprzednik Władysław III WarneĹ„czyk Następca Jan I Olbracht Dynastia Jagiellonowie Dane biograficzne Urodziny 30 listopada 1427 Miejsce KrakĂłw Śmierć 7 czerwca 1492 Miejsce Grodno Przyczyna prawdopodobnie zapalenie płuc Miejsce spoczynku katedra wawelska Ojciec Władysław II Jagiełło Matka Zofia HolszaĹ„ska ĹĽona ElĹĽbieta Rakuszanka od 10 lutego 1454 do 7 czerwca 1492 r. (jego śmierć) Dzieci Władysław II Jadwiga Jagiellonka św. Kazimierz Jan I Olbracht Aleksander JagielloĹ„czyk Zofia Jagiellonka ElĹĽbieta Jagiellonka Zygmunt I Stary Fryderyk JagielloĹ„czyk ElĹĽbieta Jagiellonka Anna Jagiellonka Barbara Jagiellonka ElĹĽbieta Jagiellonka Odznaczenia Order Podwiązki