Kárpát-medence
| Strona | Autorzy | Nota |
| [1] | [2] | Ten artykuł pochodzi z Wikipedii w języku polskim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku polskim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach. |
NotkaKárpát-medence (pol. Kotlina Panońska, serb. Panonska nizija, rum. Câmpia Panonică) – wielka równina w środkowej Europie, należąca pod względem geomorfologicznym do systemu alpejsko-karpackiego. Nazewnictwo geograficzneNazewnictwo geograficzne tego wielkiego obszaru jest niejednolite, a nawet sporne. Określa się go jako kotlinę, nizinę, nieckę lub basen, dodając określenia miejscowe związane z Węgrami, Karpatami lub Panonią. Najczęściej spotykane nazwy to "Nizina Węgierska", "Nizina Panońska" i "Basen Karpacki". Przy tym geografowie różnych krajów określają tymi mianami tereny o różnych granicach, łącząc kryteria geomorfologiczne z antropogenicznymi. Wobec tych rozbieżności nazwa "Kotlina Panońska" wydaje się najbardziej neutralna, skoro nie nawiązuje do drażliwych kwestii przynależności państwowej ani narodowej[1]. Z geograficznego punktu widzenia teren ten należy zaś uznać za kotlinę, skoro stanowi w istocie śródgórskie zapadlisko, kolejne w łańcuchu naddunajskich kotlin - tyle tylko, że o ogromnych rozmiarach w porównaniu z Kotliną Tullneńską i Kotliną Wiedeńską. Nazwa ta pozwala również na wyraźne rozróżnienie Kotliny jako całości od poszczególnych jej części. GeografiaKotlina Panońska to obszar środkowej Europy ograniczony od zachodu przez Alpy, od północy i wschodu przez Karpaty, a od południa przez Góry Dynarskie - wraz z ich przedgórzami. Stanowi on ogromne tektoniczne zapadlisko między Alpami i Karpatami. W zapadlisku tym w trzeciorzędzie istniało śródlądowe Morze Panońskie, połączone z ówczesnym Morzem Śródziemnym, które pod koniec tej epoki uległo spłyceniu i przekształciło się w tzw. jezioro panońskie. Jezioro to w czwartorzędzie zostało w całości zasypane przez osady rzeczne. Miąższość osadów morskich w okolicy węgierskiego miasta Győr sięga 10 km. Miąższość osadów jeziornych i rzecznych miejscami przekracza kilometr. Kotlina Panońska dzieli się na trzy wielkie części, z których zachodnia - Mała Nizina Węgierska (węg. Kisalföld) i wschodnia - Wielka Nizina Węgierska (węg. Alföld) stanowią niemal zupełnie płaskie równiny, a centralna - Kraj Zadunajski (węg. Dunántúl) - kompleks wyżyn, wzgórz i niskich gór. W południowej części Kotliny Panońskiej, na południe od Dunaju i Drawy, występują panońskie góry wyspowe - grupa reliktowych pasm gór średnich i niskich oraz wzgórz, nie związanych z żadnym z sąsiednich systemów górskich. Gleby Kotliny mają w większości pochodzenie rzeczne. W dolinach rzek są to gleby aluwialne, w wyższych partiach stepowe czarnoziemy, występują również gleby eoliczne - lessy i piaski. Na terenach rozległych niegdyś, obecnie osuszonych bagnisk występują gleby bagienne i torfowe. Wszystkie odznaczają się wysoką urodzajnością - z wyjątkiem zasolonych gleb zwanych na Węgrzech szik, występujących na pusztach. Największą rzeką Kotliny Panońskiej i jej osią hydrograficzną jest Dunaj. Kotlina w całości stanowi jego zlewnię. Dunaj wkracza na teren Kotliny w jej północno-zachodnim narożniku poprzez przełomową Bramę Hainburską, potem płynie na wschód, w kolejnym przełomowym odcinku ("Zakole Dunaju") skręca na południe i przecina niemal całą Kotlinę. Na jej południowym skraju Dunaj skręca na południowy wschód, przyjmuje kilka wielkich dopływów i opuszcza Kotlinę tworząc kolejny przełom - między Karpatami Południowymi a Górami Wschodnioserbskimi, ze słynną Żelazną Bramą. Oprócz Dunaju Kotlinę przecinają dwa jego dopływy dorównujące mu wielkością - Cisa na wschodzie i Sawa na południu, jak również mrowie mniejszych rzek, odwadniających otaczające góry. Zgodnie z nachyleniem powierzchni Kotliny rzeki płyną generalnie na południe i w kierunku jej centrum. W Kraju Zadunajskim leży największe jezioro Węgier i całej Europy Środkowej - Balaton, na jego przedłużeniu na północny wschód - zanikające jezioro Velence, a na południowy zachód - obszar bagien zwany Małym Balatonem (węg. Kis-Balaton). Jest on reliktem rozległych błot, występujących dawniej na obszarze całej Kotliny Panońskiej, osuszonych przez człowieka w ciągu ostatnich stuleci. Po Balatonie największym jeziorem Kotliny jest bezodpływowe Jezioro Nezyderskie na granicy Austrii i Węgier. Pozostałe jeziora Kotliny mają charakter niewielkich, bezodpływowych jeziorek, często wysychających w okresach suszy, typowych dla stepu. Klimat Kotliny Panońskiej jest suchy, umiarkowany i kontynentalny. Stanowi specyficzny typ klimatu, zwany panońskim. Kontynentalizm wzrasta z zachodu na wschód, w tym samym kierunku maleje ilość opadów. Mała ilość opadów powoduje okresowe susze, zwłaszcza na Wielkiej Nizinie Węgierskiej. Pierwotną formacją roślinną Kotliny Panońskiej był step przechodzący w lasostep. W wyniku działalności człowieka formacje te jednak prawie całkowicie zanikły. Dawne stepy stanowią obecnie grunty rolne, zaś lasy (które np. na Węgrzech stanowią tylko 15% powierzchni kraju) przetrwały tylko reliktowo, w wyższych partiach wzgórz. Podział fizycznogeograficzny Kotliny Panońskiej Farma w Parku Narodowym Hortobágy Rozpowszechniony również w Polsce, tradycyjnie przyjęty w węgierskiej geografii podział Kotliny Panońskiej na mniejsze regiony geograficzne jest następujący:
Należy jednak mieć na uwadze dwie kwestie. Po pierwsze podział powyższy dotyczy nie Kotliny Panońskiej sensu stricto, lecz wydzielanego w węgierskiej nauce regionu geograficznego o nazwie Kárpát-medence, do którego zalicza się między innymi część pasm Karpat i podnóże Alp. Regiony te więc pokrywają się ze sobą tylko w części. Po drugie podział ten nie jest oparty na kryteriach czysto geograficznych - przeciwnie, ma raczej charakter tradycyjny, historyczny, związany z granicami i wewnętrznymi podziałami krajów dawnej Korony św. Stefana. Podział Kotliny Panońskiej na jednostki fizycznogeograficzne według UKD, w ogólnych zarysach zgodny z regionalizacją przyjętą w geografii węgierskiej, jest następujący:
GospodarkaNa terenie całej Kotliny Panońskiej występują niewielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, na granicy Małej Niziny Węgierskiej i Wyżyny Panońskiej znajdują się wielkie złoża boksytów i mniejsze, ale znaczne - węgla brunatnego. Poza tym Kotlina, w odróżnieniu od otaczających ją gór, jest pozbawiona wielkich złóż surowców kopalnych. Masowo występują natomiast wody termalne i mineralne. Źródłem bogactwa tych terenów jest rolnictwo. Żyzne gleby i łagodny klimat powodują, że Kotlina Panońska już od czasów starożytnych jest idealnym terenem rolniczym i hodowlanym. Oblicza się, że produkcja rolna Kotliny byłaby w stanie wyżywić całą Europę. W Kotlinie Panońskiej prowadzi się w sposób wielkotowarowy w zasadzie wszystkie możliwe w tej strefie klimatycznej uprawy - zbóż (kukurydzy, pszenicy, jęczmienia, nawet ryżu), ziemniaków, warzyw, owoców, roślin pastewnych, roślin technicznych (w tym buraków cukrowych i tytoniu), wreszcie winorośli. Na gorszych gruntach prowadzi się wielkotowarową pastwiskową hodowlę krów, świń, owiec i koni. Czynnikiem hamującym rozwój rolnictwa były niezrównoważone stosunki wodne. Z jednej strony wielkie rzeki, zwłaszcza Cisa, powodowały katastrofalne powodzie, a spora część ziem była zabagniona. Z drugiej strony niskie opady atmosferyczne lub ich brak powodowały częste susze. Problemy te rozwiązano w XIX i w XX wieku, stosując na szeroką skalę regulację rzek, łącznie z budową sztucznych zbiorników. Suche tereny zostały nawodnione wodami rzek i wodami pochodzącymi z bogatych pokładów podziemnych. Niemal wszystkie mokradła zostały osuszone, w tym również wielkie bagniska Solti w dolinie Dunaju na południe od Budapesztu. Intensywnemu wykorzystaniu rolniczemu ziem Kotliny Panońskiej towarzyszy intensywna produkcja przemysłowa, która obecnie wraca w normalne koleiny po okresie wymuszonej socjalistycznej industrializacji. Gęsta jest również sieć komunikacyjna Kotliny. Jej centra stanowią największe, stołeczne ośrodki miejskie - Budapeszt, Belgrad, Zagrzeb i Bratysława; tuż "za ścianą" leży wielki komunikacyjny ośrodek Wiednia. Przez Kotlinę biegną dwa wielkie kontynentalne szlaki komunikacyjne:
Szlaki te łączą się w Belgradzie i razem biegną do Niszu dolinami Wielkiej i Południowej Morawy. LudnośćZe względu na wyjątkowo korzystne warunki osadnicze osadnictwo ludzkie w obrębie Kotliny datuje się praktycznie od początków obecności człowieka w Europie. Za czasów rzymskich autochtoniczne ludy iliryjskie i dackie uległy romanizacji, zwłaszcza na zachód od Dunaju, który przez kilkaset lat stanowił granicę imperium rzymskiego. V wiek n.e. zaznaczył się na tych terenach inwazją Germanów - Gepidów i Ostrogotów, a następnie Longobardów. Obecność Germanów była jednak przejściowa. Ostatnie z państw utworzonych przez nich na terenie Kotliny - królestwo Gepidów - zostało w 567 rozbite przez Awarów, który utworzyli swój chanat nad dolną Cisą. Ich państwo przetrwało do 796, kiedy to zostało zniszczone przez Królestwo Franków. Od VI wieku datuje się w Kotlinie Panońskiej osadnictwo słowiańskie. Okazało się ono jednak nietrwałe. Słowianie panońscy nie tylko nie zdołali utworzyć trwałego organizmu państwowego, lecz po opanowaniu tych terenów przez Węgrów ulegli całkowitej madziaryzacji. Obecnie ludność Kotliny Panońskiej, licząca w sumie kilkanaście milionów ludzi, jest niejednorodna etnicznie. Spotykają się w jej obrębie niemal wszystkie rodziny narodów Europy: słowiańska, germańska, romańska i ugrofińska. Centrum doliny zajmują Węgrzy, obrzeża północne - Słowacy i Rusini, południowe - Słoweńcy, Chorwaci i Serbowie, wschodnie - Rumuni, zachodnie - Niemcy austriaccy. Obrzeża Kotliny charakteryzują się przemieszaniem narodowości, występuje ono zwłaszcza w Banacie i na Zakarpaciu. Od czasu najazdu węgierskiego pod koniec IX wieku aż do 1921 Kotlina Panońska niemal w całości należała do Królestwa Węgier. Poza jego granicami pozostawał tylko południowy skraj Kotliny, zamieszkany przez Słowian południowych, a podlegający władzy różnych organizmów politycznych. W latach 1526-1699 Kotlinę niemal w całości, z wyjątkiem północno-wschodnich rubieży, opanowało imperium osmańskie. Obecnie, po rozpadzie Austro-Węgier i Jugosławii tereny te zajmuje kilka państw. Centralną i największą część Kotliny zajmują Węgry, które leżą na jej obszarze w całości, wyjąwszy pas Średniogórza Północnowęgierskiego. Do Słowacji należą północno-zachodni i północno-wschodni skrawek Kotliny (Nizina Naddunajska i Nizina Wschodniosłowacka). Do Ukrainy należy Nizina Zakarpacka - północno-wschodni narożnik Kotliny. Pas wzdłuż krawędzi południowo-wschodniej należy do Rumunii. W południowej części Kotliny leży niemal połowa terytorium Serbii. Do Kotliny należy północny skraj Bośni i północna część Chorwacji - Slawonia. Na południowym zachodzie Kotliny leży niewielka część terytorium Słowenii. Wreszcie na zachodzie w obrębie Kotliny leżą austriacki Burgenland i niewielka część Dolnej Austrii. Przypisy
Bibliografia
|
| ||||||||||||||
