Notka
Jego pomnik na budynku Wielkiego Seminarium Duchownego w Ostrzyhomiu
Nicolaus Olahus/Miklós Oláh
Oláh Miklós (łac. Nicolaus Olahus; * 10 stycznia 1493, Nagyszeben – † 15 stycznia 1568, Pozsony), węgierski duchowny katolicki (Węgier ze strony matki, Rumun ze strony ojca, działający na terenie Królestwa Węgier, humanista i historyk, arcybiskup Ostrzyhomia, főispán komitatu Hont, namiestnik królewski (węg. királyi helytartó).
Jego życie i twórczość
Miklós Oláh urodził się w 1493 roku jako syn Istvána Oláha, który był synem siostry Jánosa Hunyadiego,[1] Márii Hunyadi. W tym samym czasie jego ojciec był spokrewniony z hospodarem Wołoszczyzny i był sędzią królewskim Szászváros, jednym z czołowych urzędników transylwańskiej kopalni soli, komory solnej, jego brat Máté był także sędzią królewskim Százsváros. Jego matka, Borbála Huszár, pochodziła z szebeńskiej rodziny mieszczańskiej, spokrewniona z rodzinami z Hunyadi, Bogáthia i Gerendi. Jego nazwa Oláh wskazuje na pochodzenie etniczne (słowo oláh pochodzi od słowa Wołoch, co oznacza „Rumun” (Havasaföldite-Wołoszczyzna)).
W latach 1505-1512 uczył się w szkole kapitulnej w Nagyvárad. Następnie wychowywał się na dworze Ulászló II, a następnie w latach 1535-1537 był prywatnym sekretarzem węgierskiej królowej Márii Habsburg, późniejszej regentki Niderlandów. Mikołaj Olahus rozpoczął karierę polityczną w roku 1542. Dwadzieścia lat później, w 1562 r., był najpierw kanonikiem Pécsu, a następnie Ostrzyhomia, a od 1553 r. aż do śmierci najwyższym dostojnikiem węgierskiego Kościoła katolickiego: arcybiskupem ostrzyhomskim. Jako ulubieniec Ferdynanda I był kanclerzem od 1543 r., főispánem komitatu Hont od 1560 r. i namiestnikiem królewskim w latach 1562-1568. Kontynuując dzieło arcybiskupa Pála Várdai z Ostrzyhomia, we współpracy z wybitnymi ówczesnymi politykami węgierskimi, odegrał główną rolę w stworzeniu form rządów zapewniających stabilne, wzajemnie korzystne relacje pomiędzy władzą rządzącą a stanami, co umożliwiło optymalne wykorzystanie zasobów, aby powstrzymać ekspansję osmańską.[2]
W latach 1549-1553 był arcybiskupem Egeru, wspierał finansowo umocnienie zamku egerskiego i skuteczną obronę zamku przez Istvána Dobó w 1552 r., lecz nie był osobiście obecny podczas oblężenia.[3] W 1553 r. został arcybiskupem ostrzyhomskim,[3] a swoją siedzibę założył w Nagyszombacie „z powodu tyranii tureckiej” (współczesny cytat ze statutu Instytutu Wychowania Kapłańskiego).[4] W latach 1559-1562 zarządził wizytację kanoniczną na całym obszarze archidiecezji ostrzyhomskiej, która obejmowała wówczas 2/3 dzisiejszej Słowacji.
W 1562 r. opublikował w języku węgierskim mały katechizm św. Piotra Kanizjusza.[5] Przypisuje się mu założenie Akademii Jezuickiej w Nagyszombacie (1554), a także założenie pierwszej biblioteki uniwersyteckiej, poprzedniczki dzisiejszej Biblioteki Uniwersyteckiej ELTE, w 1561 jako jej biblioteka.[6] Jako wykonawca postanowień Soboru Trydenckiego założył w 1566 roku instytut formacji kapłańskiej, który stale znajdował następców prawnych i jako taki przeniósł się do Ostrzyhomia i działa do dziś. Instytut Edukacji Kapłańskiej Arcybiskupa Ostrzyhomskiego i Ostrzyhomska Wyższa Szkoła Religioznawstwa uważają się za następców prawnych fundacji Oláha.[7]
Jako humanista i pisarz Olahus korespondował z wieloma światłymi umysłami tamtych czasów: cieszył się uznaniem i sympatią Erazma z Rotterdamu. Jego najbardziej znane dzieła, które napisał po łacinie w duchu humanistycznym podczas pobytu w Niderlandach: Hungaria és Athila, to drugie zostało po raz pierwszy opublikowane przez Jánosa Zsámbokiego (Johannes Sambucus) w bazylejskim wydaniu wielkiego dzieła historycznego Antonio Bonfiniego Rerum Hungaricarum decades w 1568 roku. Obydwa dzieła zawierają bogate opisy historii Węgier – oparte przede wszystkim na Kronice Thuróczego (węg. Thuróczy Króniká) – oraz geografii i gospodarki, zwłaszcza Transylwanii. Jego dzieła przetłumaczono na kilka języków już w XVI w., niektóre fragmenty znalazły się w kronice Macieja Stryjkowskiego (1582). W początkach kontrreformacji i prześladowań religijnych odegrał znaczącą rolę jako arcybiskup na terenie swojej diecezji.[8]
Dzieła
- Catholicae, ac Christianae Religionis praecipua quaedam capita, de Sacramentis, Fide & operibus, de Ecclesia, Iustificatione. [... ] Ex purissimis Sacrae scripturae, traditionum Apostolicarum, Canonum, ac Sanctorum Patrum. Raphael Hoffhalter, Wiedeń 1560.
- Hungaria et Athila, első kiadás Zsámboky János (Johannes Sambucus) Antonio Bonfini Rerum Ungaricarum Decades művéhez csatolva, 1568, Bázel;[9] współczesne wydania: Oláh Miklós, .[10] Egyetemi Nyomda, Budapest 1938; Osiris, Budapest 2000
- Genesis filiorum Regis Ferdinandi
- Ephemerides (1552-1559)
- Epistolae familiares (1527-1539)
- Chronicon breve (1564)
- Epistulae; szerk., bev., jegyz. Szilágyi Emőke Rita; Reciti, Bp., 2018– vol. 1. 1523–1533; 2018
Jego pamięć
Po przełomie (1858) Józsefa Keményego, pracującego nad założeniem Stowarzyszenia Muzeów Transylwańskich, badania nad Miklósem Oláhem przez długi czas ograniczały się do wykazania, że rodzina i humanista byli Rumunami lub Węgrami: nawet Nicolae Iorga nazywał go renegatem i to w dwóch w okresie międzywojennym, zaś w opracowaniach Ştefana Bezdechiego i Ioana Lupaşa stwierdzono, że autorzy postrzegają go jako rumuńskiego humanistę.
Historiografia węgierska natomiast ceniła przede wszystkim arcybiskupa ostrzyhomskiego i założyciela Akademii Jezuickiej w Nagyszombacie (1554), uważanej za pierwszą uczelnię na Węgrzech. Jak dotąd węgierska historiografia transylwańska zajmowała się nim bardzo niewiele. W 1968 r., w 400. rocznicę jego śmierci, nadarzyła się okazja do napisania opracowań, które posunęły naprzód badania nad nim. Wtedy to Zsigmond Pál Jakó natrafił w archiwach rodziny Esterházych, przechowywanych w Węgierskim Archiwum Narodowym, na dwa listy szlacheckie z herbami datowane odpowiednio na lata 1548 i 1558, autorstwa Miklósa Oláha, którego analizę historyczną sztuki przeprowadził András Kovács oraz Sándor Tonk przeprowadził eksperyment na podstawie tekstu obu listów, aby wyjaśnić ich pochodzenie i genealogię, pokazując, że humanista sam stworzył zamieszanie wokół tej kwestii, upiększając swoje drzewo genealogiczne, aby udowodnić szlachetność swojej rodziny. Również w związku z rocznicą Zsigmond Jakó opublikował na łamach Korunka aktualną ocenę pracy uczonego katolickiego arcykapłana, założyciela szkoły. István Fodor zbadał węgierskie dane językowe zawarte w książce Miklósa Oláha „Hungariájá” i opublikował swoje wyniki w opracowaniu opublikowanym w 1990 roku.
Wreszcie w 1993 roku, w pięćsetną rocznicę jego urodzin, Wydział Języka i Literatury Węgierskiej Uniwersytetu Babeș-Bolyai w Kolozsvár zorganizował na jego cześć międzynarodową konferencję naukową, której materiał został opublikowany w odrębnym tomie.
W 2013 roku odnaleziono wyjątkowo cenne Psalterium Strigoniense, wydane w 1523 roku, które niegdyś służyło arcybiskupowi Miklósowi Oláhowi (1493–1568) z Ostrzyhomia i przechowywano w kaplicy jego wiedeńskiego zamku Nicoletum. Został on przepisany na maszynie w warsztacie weneckiego drukarza, a później jeden ze śpiewaków liturgicznych dworu arcybiskupiego dodał ręcznie wersety muzyczne, pozostawiając puste dla melodii. Książka przetrwała zniszczenia podboju tureckiego uciekając na północ i tak znalazła się w zbiorach bibliotecznych Bayerische Staatsbibliothek w Monachium.[11]
Jego prace opublikowane w języku węgierskim
- Oláh Miklós levelezése; sajtó alá rend. Ipolyi Arnold; Akadémia, Bp., 1875 (Magyar történelmi emlékek 1. oszt. Okmánytárak/Węgierskie zabytki historyczne 1. dywizja. Repozytoria dokumentów)
- Tündérország 1541–1571. Oláh Miklós et al. írásaiból; bev. Kardos Tibor; Franklin, Bp., 1941 (Erdély öröksége/Dziedzictwo Transylwanii)
- Hungária; előszó, jegyz. Szigethy Gábor, ford. Németh Béla; Magvető, Bp., 1985 (Gondolkodó magyarok/Myślący Węgrzy)
- Hungária / Athila; ford., jegyz. Németh Béla, Kulcsár Péter; Osiris, Bp., 2000 (Millenniumi magyar történelem. Források/Tysiącletnia historia Węgier. Źródła)
Przypisy
- ↑ Hóman–Szekfű (1928)Magyar Történelem. Királyi Magyar egyetemi nyomda. Budapest
- ↑ Rubicon. Történelmi magazin 2013/2-3.
- ↑ 3,0 3,1 R. Várkonyi Ágnes, "Oláh VI. Miklós" in szerk. Beke Margit, Esztergomi érsekek 1001-2003, Budapest 2003..
- ↑ „Az alapítólevél reprintje, átirata és fordítása megjelent az alábbi kiadványban: "Sapientia aedificavit sibi domum". Papképzés Esztergom városában. Esztergom, 2006”.
- ↑ A Magyar Katolikus Egyház évszázadai/Stulecia węgierskiego Kościoła katolickiego, uj.katolikus.hu
- ↑ ELTE Egyetemi Könyvtár (Pobrane ze strony internetowej: 2014-04-06.)
- ↑ Az Esztergomi Hittudományi Főiskola módosított alapító okirata. . [dostęp: 2020-12-03].
- ↑ Thury Etele 1908: A Dunántúli Református Egyházkerület története 1. Pápa, 40.
- ↑ Zoltán András: A krakkói nyomdászat és a magyar művelõdés, Kisebbségkutatás-Szemle a hazai és külföldi irodalomból, 12. évf. 2003. 1. szám
- ↑ Hungaria - Athila
- ↑ Újabb liturgikus könyv Oláh Miklós esztergomi érsek könyvtárából: kottás Psalterium Strigoniense (1523) került elő Münchenből/Kolejna księga liturgiczna z biblioteki arcybiskupa Miklósa Oláha z Esztergomia: Psalterium Strigoniense z muzyką (1523) została odnaleziona w Monachium, epa.oszk.hu
Tłumaczenie
- Ten artykuł jest w całości lub w części oparty na tłumaczeniu artykułu z rumuńskiej Wikipedii. (hasło Nicolaus Olahus). Redaktorzy oryginalnego artykułu są wymienieni w historii strony. Znak ten wskazuje jedynie pochodzenie sformułowania i prawa autorskie, nie służy jako oznaczenie źródła informacji zawartych w artykule.
Źródła
- Magyar katolikus lexikon
- Romániai magyar irodalmi lexikon: Szépirodalom, közírás, tudományos irodalom, művelődés IV. (N–R). Főszerk. Dávid Gyula. Bukarest: Kolozsvár Kriterion. Erdélyi Múzeum-Egyesület 2002. ISBN 973-26-0698-3.
- Szinnyei József: Magyar írók élete és munkái – Oláh Miklós, mek.oszk.hu
- Nagy, Imrich : Mikuláš Oláh v službách Márie Habsburskej.[martwy link] W: Klimeková, A. – Augustínová, E. (Ed.) 2012: Ján Jessenius. Martin, 184-197.
- Vojtech Bucko 1940: Mikuláš Oláh a jeho doba – 1493-1568. Bratislava.
- Tarján M. Tamás: 1568. január 15. – Oláh Miklós esztergomi érsek halála, rubicon.hu
- RUBICONLINE Oláh Miklós esztergomi érsek halála
- Fazekas István 2003: Oláh Miklós reformtörekvései az esztergomi egyházmegyében 1553–1568 között. Történelmi Szemle 45/ 1–2, ss. 139–153.
Więcej informacji
- Nicolaus Olahus 450: Proceedings of the International Conference on the 450th Anniversary of Nicolaus Olahus’ Death. Publikationen der Ungarischen Geschichtsforschung in Wien Bd. XVII. Wien, 2019, ISBN 9789636312800
- Schleicher Pál: Oláh Miklós és Erasmus; Dunántúl Ny., Bp., 1940 (Értekezések a magyarországi latinság köréből/Eseje o latynizmie na Węgrzech)
- Program és mítosz között. 500 éve született Oláh Miklós. Az 1993. január 9-10-i kolozsvári megemlékezés anyagából; szerk. Mózes Huba; Szt. István Társulat, Bp., 1994
- Zoltán András: Oláh Miklós Athila című munkájának XVI. századi lengyel és fehérorosz fordítása; Nyíregyházi Főiskola Ukrán és Ruszin Filológiai Tanszék–VE Tanárképző Kara–ELTE Ukrán Filológiai Tanszék, Nyíregyháza–Veszprém–Bp., 2004 (Dimensiones culturales et urbariales Regni Hungariae)
- Caspar Ursinus Velius: Lajos király haláláról és Magyarország bukásáról. Egy elveszettnek hitt beszámoló a mohácsi csatáról / De interitu Ludovici regis et clade Hungariae. A long-lost report about the battle of Mohács; szerk., jegyz. Kasza Péter, tan. Kasza Péter, Tóth Gergely, ford. Szebelédi Zsolt, Velius- és Oláh-levelek szöveggond., ford. Szilágyi Emőke Rita, tan. angolra ford. Hutai Zsófia; BTK–OSZK, Bp., 2020 (Mohács, 1526–2026)
- Zoltán András: A krakkói nyomdászat és a magyar művelődés/Drukarstwo krakowskie i kultura węgierska
- Oláh Miklós
- Ipolyi Arnold 1875: Oláh Miklós II. Lajos és Mária királyné titkára, utóbb Magy. orsz. Cancellár, Esztergom-i érsek-prímás és kir. helytartó levelezése/Oláh Miklós II. Sekretarz królowej Ludwika i królowej Marii, później kanclerz królestwa Węgier, arcybiskup-prymas Ostrzyhomia i ex. Korespondencja gubernatora
- Hunfalvy Pál 1891: Oláh Miklós családi viszonyai és Hungariája. Irodalomtörténeti Közlemények 1, ss. 35-40.
- Noszkay Ödön [ Oláh Miklós levelezésének művelődéstörténeti vonatkozásai]. Századok. nr 4. (1903) s. 366-373.
- Kemény József: Oláh Miklós emlékezete. Új Magyar Múzeum 1858. I. ss. 227-233. – Balogh Margit: Oláh Miklós Hungáriája, mint művelődéstörténeti kútfő. Budapest, 1903
- Iorga, N.: Renegaţii în trecutul ţărilor noastre şi al neamului românesc [Renegátok országaink és a román nép múltjában/Renegátok országaink és a román nép múltjában]. Analele Academiei Române. Memoriile Secţiei de Istorie. Ser. II. Tom. XXXIV. 1913-1914.
- Lupaş, I.: Doi umanişti români în secolul al XVI-lea [Két román humanista a XVI. században]. Anuarul Inst. de Istorie Naţională a Universităţii din Cluj. Vol. IV. 1926-1927. ss. 337-363.
- Bezdechi, Ştefan: Familia lui Nicolaus Olahus [Oláh Miklós családja]. Anuarul Inst. de Istorie Naţională a Universităţii din Cluj. Vol. V. 1928-30. ss. 63-85. – Albu Corneliu: O neobişnuită prietenie epistolară Olahus şi Erasmus [Egy szokatlan levelezésbeli barátság: Olahus és Erasmus]. Magazin Istoric, 1967/4.
- Firu, I. S.-Albu, Corneliu: Umanistul Nicolae Olahus (Nicolaie Românul) [Nicolae Olahus (Román Miklós), a humanista]. Wybrane teksty, wstęp i przypisy. 1968
- Sacerdoţeanu, A.: Stema lui Dan al II-lea şi legăturile cu familiile Huniade şi Olah [II. Dan címere és kapcsolatai a Hunyadi és Oláh családokkal]. Revista Muzeelor V (1968). ss. 5-16. – Jakó Zsigmond-Kovács András: Diplomele de înnobilare şi iconografia lui Nicolaus Olahus [Listy i portrety Mikołaja Olahusa]. Revista Muzeelor VI (1969), ss. 101-110.
- Tonk, Al.: Diplomele de înnobilare ale lui Nicolaus Olahus. Unele probleme privind genealogia familiei Olahus [Szlachetne Listy Mikołaja Olahus. Niektóre pytania dotyczące genealogii rodu Oláhów]. Revista Arhivelor XII (1969), 1. sz. ss. 13-31.
- Fodor István: Oláh Miklós Hungáriája. Egy eddig ismeretlen kézirat és a magyar nyelvi adatok tanulságai. Budapest, 1990 (W: Humanizmus és reformáció. 17)
- Tonk, Alexandru: Cariera unui intelectual în secolul al XVI-lea (Drumul lui Nicolaus Olahus spre scaunul episcopal) [Egy értelmiségi pálya a XVI. században. Nicolaus Olahus útja a püspöki székbe]. W: De la umanism la iluminism [A humanizmustól a felvilágosodásig. A Kolozsvárt 1993-ban rendezett tudományos ülésszakon elhangzott előadások/Od humanizmu do oświecenia. Wykłady wygłoszone na konferencji naukowej zorganizowanej w Klużu-Napoce w 1993 roku]. Marosvásárhely, 1994. ss. 7-13.
- Czékli Béla 2001: Oláh Miklós reformtörekvései. In: Miscellanea Ecclesiae Strigoniensis I.
- R. Várkonyi Ágnes 2004: Oláh Miklós esztergomi érsek a kereszténység védelmében. W: Miscellanea Ecclesiae Strigoniensis II.
- Fazekas István 2005: Oláh Miklós esztergomi érsek udvara (1553–1568). W: G. Etényi Nóra – Horn Ildikó (szerk.): Idővel paloták… Magyar udvari kultúra a 16–17. században. Budapest, ss. 343–360.
- Szilágyi Emőke Rita: Oláh Miklós epitaphiuma Brodarics István halálára. Lymbus 2014, ss. 7-16.
- http://epa.oszk.hu/01500/01500/00011/pdf/EPA01500_lymbus_2014_007-016.pdf
- Szoliva Gábriel 2015: "...Viennae excudi fecimus" – Oláh Miklós esztergomi érsek könyvkiadói tevékenysége és a katolikus megújulás. Sapientiana 8/2.
- Mikó Gábor 2019: Oláh Miklós formuláskönyve. Bevezető tanulmány egy készülő kiadáshoz. Történelmi Szemle 2019/4.
Powiazane artykuły
|
|