Kunok bírája

Strona	Autorzy	Nota
[1]	[2]	Ten artykuł został przetłumaczony z Wikipedii w języku angielskim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku angielskim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach.

Notka

Kunok bírája lub kunbíró (pol. Sędzia Kumanów, łac iudex Cumanorum) był krótkotrwałą kancelarią prawną, a następnie tytułem ex officio w węgierskim królewskim sądzie, istniejącym od drugiej połowy XIII wieku. W 1270 r. połączony został z tytułem palatyna, w chwili gdy osadnicy kumańscy koncentrowali się w regionie Kunság.

Historia

Pochodzenie

Stanowisko najbardziej ewoluowało wraz z przesiedleniem plemienia Kumanów po inwazji Mongołów na Węgry w 1242 r. We wprowadzeniu tak zwanego drugiego prawa Kumana z 1279 r. król Władysław IV („Kumańczyk”) odniósł się do swojego dziadka króla Beli IV, który odpowiednio podporządkował Kumanów pod bezpośrednią jurysdykcję palatyna. Nora Berend, między innymi, zakwestionowała autentyczność dokumentu i nazwała „fałszerstwem z XVIII wieku”, który posłużył historycznej legitymacji do przywrócenia (redemptio) autonomicznej dzielnicy Jassic-Cuman przez Marię Teresę w 1745 r. W przeciwieństwie do niej historycy Attila Zsoldos i Tibor Szőcs uważali, że tekst jest autentyczny i twierdzili, że palatyn otrzymał ten tytuł już podczas pierwszego wjazdu Kumanów na Węgry w 1239 r., w analogii do statusu godności hrabiego Pieczyngów. Szőcs argumentuje, że Denis Tomaj nietypowo posiadał ispánaty we wschodnich Węgrzech obok swojej funkcji palatyna, które leżały w pobliżu ziem plemienia Kumanów, dzięki czemu mógł być pierwszym urzędnikiem, który został sędzią Kumanów. W przeciwieństwie do Denisa Tomaja, późniejszych palatynów po bitwie pod Muhi (11 kwietnia 1241 r.), na przykład Władysława I Kán, Denisa Türje, Rolanda I Rátóta i Henryka I Kőszegiego, którzy wywodzili się z pokrewnych plemion zadunajskich, powodując upadek i marginalizację godności sędziego Kumanów, poza okresem wojny domowej między Belą IV i jego synem księciem Stefanem

Kumańska autonomia (żółty) pod koniec XIII wieku

Po wojnie domowej terytoria Kumanów stały się częścią królestwa Stefana, który w 1262 r. przyjął tytuł młodszego króla i władcy Kumanów (łac. dominus Cumanorum). Książę Stefan poślubił także Elżbietę, córkę Seyhana, wodza Kumanów. Pierwszą znaną osobą, która cieszyła się godnością sędziego Kumanów, był Grzegorz III Monoszló, który wspominany jest w tym charakterze dwukrotnie w 1269 r. Toczy się debata naukowa, czy w tym czasie Grzegorz II lub jego imiennik z rodu Monoszló służył jako sędzia. Niemniej Grzegorz III był szwagrem Elżbiety poprzez jego małżeństwo, a także był członkiem dworu książęcego Stefana w latach 60. XIII wieku. Po śmierci Beli IV Stefan V zastąpił swojego ojca na tronie króla Węgier. Wraz z mianowaniem Mojsa II w sierpniu 1270 r. – również krewnego króla – palatyn przyjął tytuł i został z urzędu sędzią Kumanów, aby złagodzić presję na kompetencje króla. Gdy godność palatyna została podzielona na dwóch piastujących funkcje w latach 90. XIII wieku, tylko palatyn „zadunajski” (np. Roland II Rátót) nosił ten tytuł.

Tibor Szőcs zauważa, że ​​godność sędziego Kumanów pozostawała jedynie teoretyczną rolą, ponieważ drugie prawo Kumana nigdy nie zostało zrealizowane. Przez następne dziesięciolecia nie ma dokumentu ani innego współczesnego źródła, które odnosi się do procedur palatyńskich, związanych z kwestiami Kumanów. Tylko palatyn Jakub Borsa wspomniał o grabieżach Kumanów wśród swoich skarg w okresie feudalnej anarchii w 1306 r., ale ta uwaga wiązała się z jego osobistą skargą (majątki Borsa leżały blisko ziem Kumanów, a krewniacy mieli długoletni związek z nimi), a nie jego godnością. Przed wyginięciem dynastii Arpadów (1301) ostatnim palatynem, który był również sędzią Kumanów z urzędu, był Amadeusz Aba w sierpniu 1300 roku. Podczas feudalnej anarchii i późniejszej wojny o sukcesję, gdy wielu oligarchów nazywanych było palatynami, stanowisko systematycznie dewaluowało się od lat 20. XIV wieku. Zgodnie z tym tytuł sędziego Kumanów oderwano od instytucji palatynatu, wybitni lojalni baronowie Karola I, na przykład Tomasz I Szécsényi i Demetrius Nekcsei, nosili ten tytuł odpowiednio w 1319 i 1328 r., ale z ograniczonymi kompetencjami.

Funkcje i rozwój

Od 1322 r. urząd sędziego Kumanów został ponownie powiązany z godnością palatyna, a wszyscy palatyni nosili ten tytuł, z wyjątkiem Eustachego Jolsvaia (1392–1397) i wczesnych rządów Dereka Bebeka (1397–1398). Jednak Engel Pál zauważył, że inne władze, obok palatyna, również posiadały ten tytuł, ponieważ sprawowały one zwierzchnictwo nad każdą siedzibą. Według Tibora Szőcsa, w tym równoległym systemie palatyn był tylko ceremonialnym i „honorowym” sędzią Kumanów, a sędziowie działali niezależnie od palatyna.. Pierwszym znanym palatynem był Mikołaj Zsámboki, który podjął działania w sprawie Kumanów, zgodnie z dokumentem z 12 kwietnia 1343 r. W dokumencie potwierdzono, że plemię wodza kumańskiego Buthemera przeszło spod jurysdykcji Zsámbokiego, pod Tomasza Szécsényiego, wojewody Transylwanii w oparciu o postanowienie Ludwika I. Potwierdza to również, że autorytet palatyna wynikał z przywileju królewskiego ad hoc, a nie z trwale ustalonej roli. W 1371 r. Ludwik I nadał ten przywilej swemu królewskiemu krewnemu pochodzącemu z plemienia Kumanów, Władysławowi i jego bratu Kunchegowi.

Od lat 70. XIV wieku istnieją dokumenty', które potwierdziły istnienie wyroku palatyna w sprawach prawnych Węgrów i Kumanów lub w wyraźnie jedynej sprawie Kumana. Przez cały XV wiek nadzór palatynów nad Kumanami był zmienny. Statut XI z 1485 r., będący częścią tak zwanych artykułów palatynackich z 1485 r., ustalił, że palatyn był ex officio (z urzędu) sędzią Kumanów, który „osądza całą Kumanię, a także jest ispánem (hrabią) i sędzią Kumanów”. Za tę rolę palatyn otrzymał 3000 złotych monet z okręgu Kumanów, potwierdzając uprzednio ustanowione prawo zwyczajowe. Od końca XV wieku tytuł był często zmieniany na „Sędzia Kumanów i Jasów” (łac. iudex Cumanorum et Philisteorum).

Podczas gdy władza nad Pieczyngami stopniowo ulegała atrofii z powodu procesu asymilacji, tytułowy sędzia Kumanów wybrał inną drogę. Po bitwie pod Mohaczem (1526 r.) i kolejnych wojnach osmańsko-habsburskich większość obszaru dzielnicy Jassic-Cuman została zaanektowana przez Turków, a inne części administracyjnie przyłączono do pobliskich zamków granicznych takich jak Eger, Szolnok i Gyula. Przez większość XVI wieku urząd palatyna pozostawał pusty, dlatego istniejące obszary kumańskie cieszyły się większą autonomią pod zwierzchnictwem Izby Pressburga, a następnie Szepes. W 1608 roku Maciej II przywrócił średniowieczny węgierski system administracyjny oparty na zwyczajowym prawie. Palatyn ponownie został sędzią Kumanów, który mianował kapitana generalnego szefa dystryktu Kumanów. Statut XLIII z 1630 r. gwarantował władzę sądową kapitana generalnego w imieniu palatyna. Tibor Szőcs zauważa, że ​​teoretyczna jurysdykcja palatyna nad Kumanami, ustanowiona pod koniec XIII wieku, zmaterializowała się dopiero w XVII wieku jako nowy element, ale nie odnowa tradycji.

Lista osób sprawujących urząd

Przed 1270

Okres	Nazwisko i imię	Monarcha	Komentarz	Źródło
1269	Monoszló III. Gergely	IV. Béla	członek dworu królewskiego młodszego króla Stefana; toczy się debata naukowa, czy Grzegorz II lub jego syn imiennik służył w tym charakterze

Po 1270

Lista palatynów Królestwa Węgier

Od 1270 r. palatyn z urzędu pełnił funkcję sędziego Kumanów, z wyjątkiem kilku lat przerwy na początku XIV wieku (pierwsze dwie dekady, między 1300 a 1322) i od 1392 do 1398. Inne władze posiadały również tytuł w tym samym czasie poza palatynem, ponieważ sprawowali oni zwierzchnictwo nad każdym mandatem. Poniższa lista zawiera osoby, które oprócz obecnych palatynów nosiły podobne tytuły.

Okres	Nazwisko i imię	Monarcha	Komentarz	Źródło
1306–1308	Borsa Jakab	I. Károly	tylko palatyn (1306–1314), który podczas feudalnej anarchii nazwał siebie również Sędzią Kumanów (wśród wielu innych urzędników)
1319	Szécsényi Tamás	I. Károly	także ispán komitatów: Arad, Bács i Szerém, kasztelan zamków: Solymos i Hasznos (1318–1321)
1328	Nekcsei Demeter	I. Károly	Sędzia rodu Olás ("iudex Cumanorum de genere Olaas"); także mistrz skarbu (1316–1338), ispán komitatów: Trencsén (1321–1328) i Bács (1321–1329); także kasztelan zamku Körösszeg (1327–1228)
1376−1377	Garai I. Miklós	I. Lajos
1380	Pekri Miklós	I. Lajos	sędzia królowej Kumanów
1390–1392	Serkei Desiderius	I. Mária & Zsigmond	sędzia królowej Kumanów
1393	Szécsényi Frank	I. Mária & Zsigmond	sędzia Jassów; także mistrz skarbu (1392–1393)
1394–1395	Kanizsai Miklós	I. Mária & Zsigmond	także mistrz skarbu (1388–1398); także ispán komitatów: Zala, Vas i Sopron (1387–1398)
1397–1400	Csáky I. Miklós	Zsigmond	także ispán komitatów: Temes i Krassó (1394–1402)
	Marcali Miklós
1404	Antimus János	Zsigmond	sędzia królewski Kumanów; także wicepalatyn (ok.1404–1419)
1411	Nassis János	Zsigmond	sędzia Jassów; także koniuszy królewski (1409–1412)
1419	Perényi Miklós de Rihnó	Zsigmond	sędzia Kumanów i Jassów; także Lord Steward (1417–1420)
1424	Ozorai Pipó	Zsigmond	także ispán komitatów: Temes, Csanád, Arad, Krassó, Keve (1404–1426); także ispán komory solnej (1400–1426)
1428	Kátai Mihály	Zsigmond	Sędzia królewski Kumanów, Jassów i Tatarów; także ispán komitatu Szolnok (1428–1429)
1429–1430	Hédervári III. Lőrinc	Zsigmond	Hrabia Jassów i Kumanów; także koniuszy królewski (1428–1437) i ispán komitatu Szolnok (1429–1436)
1430	Gereci Miklós	Zsigmond
1431	Joseph Kristallóci	Zsigmond
1434	Matko Talovac	Zsigmond	także ispán komitatu Keve (1429–1435)
1436–1437	Ország I. János	Zsigmond	także kasztelan zamku Világos i ispán komitatu Zaránd (1430–1438)
1436	Kátai László	Zsigmond	syn Kátai Mihályego (1428); także ispán komitatu Szolnok (1436–1443)
1437	Siebenlinden János	Zsigmond	Hrabia of the Queen's Cumans; także kasztelan zamków Óbuda i Solymár (1436–1437)
1438–1443	Berzevici István	Albert V. Port Centralny a linia kolejowa	Sędzia Kumanów i Jassów; także Hrabia of the Royal Cumans i Jassów (1442) according to a sole charter; także odźwierny królowej, ispán komitatu Borsod, kasztelan zamków: Diósgyőr, Dédes i Cserép (1438–1439)
1439	Maglódi László	Albert	sędzia królowej Kumanów, także hrabia Kecskemét
1439	Kompolti Pál	Albert
1444–1446	Székely János de Szentgyörgy	V. László
1446–1448	Bebek III. Imre	V. László	Hrabia Jassów; także ispán komitatu Abaúj (1440–1448) i wojewoda Transylwanii (1446–1448)
1448–1449	Újlaki V. Miklós	V. László	Sędzia, później Hrabia Kumanów; także wojewoda Transylwanii, ban Maczwy i dowódca Nándorfehérvár (Beograd, Serbia) (1441–1458)
1454	Ravaszdi Domonkos	V. László
1456	Marcali János	V. László	syn Marcali Miklósa (1397–1400); sędzia królewski Kumanów; także ispán komitatów: Somogy (1439–1459) i Zala (1453–1456)

Zobacz także

• Królestwo Węgier
• Kumanowie
• Rzymskokatolicka diecezja Kumanii
• Przywódcy Seklerów

Źródła

• Berend, Nora (2006). At the Gate of Christendom: Jews, Muslims and "Pagans" in Medieval Hungary, c. 1000-c.1300. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-02720-5.
• Ember, Győző (1946). Az újkori magyar közigazgatás története Mohácstól a török kiűzéséig [Historia administracji węgierskiej w epoce nowożytnej od Mohaczu po wypędzenie Turków] (po węgiersku). Magyar Országos Levéltár.
• Engel, Pál (1996). Magyarország világi archontológiája, 1301–1457, I. [Świecka Archeologia Węgier, 1301–1457, tom I] (po węgiersku). História, MTA Történettudományi Intézete. ISBN 963-8312-44-0.
• Szőcs, Tibor (2014). A nádori intézmény korai története, 1000–1342 [Wczesna historia instytucji palatynatu: 1000–1342] (po węgiersku). Magyar Tudományos Akadémia Támogatott Kutatások Irodája. ISBN 978-963-508-697-9.
• Tatár, Sarolta (2013). A rábaközi besenyő ispánság szervezete és fennállása [Organizacja i czas trwania komitatu Pieczyngów Rábaköz]. In Kahler, Frigyes; Bank, Barbara (red.). Utak és útkereszteződések. Ünnepi tanulmányok M. Kiss Sándor tiszteletére (po węgiersku). Történelmi Ismeretterjesztő Társulat Egyesület. ss. 33–42.
• Zsoldos, Attila (2011). Magyarország világi archontológiája, 1000–1301 [Świecka Archeologia Węgier, 1000–1301] (po węgiersku). História, MTA Történettudományi Intézete. ISBN 978-963-9627-38-3.