Erdély

Strona	Autorzy	Nota
[1]	[2]	Ten artykuł pochodzi z Wikipedii w języku polskim. Treści pochodzące z Wikipedii w języku polskim są oparte na licencji Creative Commons 3.0 – Uznanie Autorstwa – Na tych samych warunkach. Kopiując je lub tłumacząc, należy podać ich autorów i udostępnić na tych samych warunkach.

Erdély (pol. Siedmiogród lub Transylwania, rum. Transilvania, niem. Siebenbürgen) – kraina historyczna położona na Wyżynie Siedmiogrodzkiej w centralnej Rumunii. Głównymi miastami są Braszów, Kluż-Napoka, Sybin i Târgu Mureș. Większość ludności stanowią Rumuni, ale zamieszkują ten teren także bardzo liczne mniejszości narodowe, przede wszystkim węgierska, saska (niemiecka), seklerska i romska. Etymologia Polska nazwa Siedmiogród wywodzi się od niemieckiego słowa Siebenbürgen oznaczającego siedem warowni, siedem miast założonych przez niemieckich kolonistów (tj. przez Sasów siedmiogrodzkich) w tym regionie, należącym ówcześnie do Królestwa Węgier: Kronstadt, Schäßburg, Mediasch, Hermannstadt, Mühlbach, Bistritz i Klausenburg. Zdaniem Thomasa Näglera nazwa ta może pochodzić jednak nie od siedmiu miast, ale od siedmiu terenów czy prowincji. Siebenbürgen po raz pierwszy pojawia się w 1296 roku. W średniowieczu występuje też łacińska forma Septem Castra. Transylwania po raz pierwszy pojawiła się w średniowiecznym dokumencie pisanym łaciną z roku 1075 jako ultra silvam, czyli „za lasem” lub „poza lasem”. Późniejsza wersja Transylvania oznacza „po drugiej stronie lasu”. Węgierscy historycy są przekonani, że te łacińskie nazwy są tłumaczeniem węgierskiej Erdő-elve. Węgierska forma Erdély po raz pierwszy pojawiła się w XII wieku w Gesta Hungarorum jako Erdeuleu lub Erdő-elve co oznacza za lasem lub poza lasem. Nazwa Ardeal w języku rumuńskim po raz pierwszy pojawiła się w dokumencie z 1432 jako Ardeliu. Wcześniej odnotowano formę Ardil oznaczającą kraj (Eretz Ardil) bogaty w złoto i srebro pochodzącą z listu z około 960 napisanego po hebrajsku przez chazarskiego króla Józefa do rabbiego Kordoby Chasdai ibn Shaprut. We współczesnym hebrajskim Ardeal zapisywany jest identycznie jak w owym liście: ארדיל. Geografia Historyczny obszar Siedmiogrodu stanowi obszar Wyżyny Siedmiogrodzkiej zamknięty z wszystkich stron pasmami górskimi Karpat (Wewnętrznych Karpat Wschodnich, Karpat Południowych i Gór Zachodniorumuńskich). Począwszy jednak od traktatu w Trianon (1920), zgodnie z którym do Rumunii przyłączono nie tylko historyczny Siedmiogród, ale także długi pas ziem położonych na zachód od niego (m.in. część Banatu oraz Kriszanę), nazwy Siedmiogród używa się też często w odniesieniu do całego terytorium pomiędzy łukiem Karpat a granicą rumuńsko-węgierską i rumuńsko-serbską. Tereny te w XVI i XVII wieku (nawet wraz z dzisiejszą wschodnią Słowacją) podlegały władzy książąt siedmiogrodzkich, oderwane od Węgier przez Turków, wówczas jednak traktowano je jako osobne terytorium pod nazwą Partium (z łacińskiego słowa „część” – oznaczającą tutaj część „właściwych” Węgier w odróżnieniu od Siedmiogrodu). Siedmiogród graniczy na zachodzie z Kriszaną i Banatem, na północy z Marmaroszem, na wschodzie z Mołdawią i na południu z Wołoszczyzną. Warunki geograficzne Mapa fizyczna Siedmiogrodu (wraz z regionami Marmarosz, Kriszana i Banat) Siedmiogród jest regionem górskim i podgórskim. Pasma górskie znajdują się na granicach wschodniej i południowej. Najwyższe wzniesienia znajdują na terenie Karpat Południowych (Alp Transylwańskich). Wysokość najwyższych szczytów wynosi ponad 2500 m n.p.m. Na obszarze tym dominują płaskowyże oraz faliste doliny. Na zachodzie znajduje się wielki płaskowyż przełamany licznymi dolinami. W centrum regionu znajdują się łagodne szczyty często porośnięte lasami. Obszar ten jest uformowany z gliny i piasków. Pod warstwą osadów znajduje się wiele pokładów gazu oraz soli. Klimat jest surowy i suchy. Zimy są chłodne i śnieżne, lata upalne. Wiosny są deszczowe a jesienie suche. Siedmiogród leży w zlewni Dunaju będącego fragmentem zlewni Morza Czarnego. Większość rzek ma źródła w Karpatach (Marusza). Historia Starożytność Pierwsze ślady zamieszkania Siedmiogrodu przez ludzi pochodzą z neolitu. Od III wieku p.n.e. tereny Siedmiogrodu zamieszkiwali Dakowie, którzy prawdopodobnie przybyli z Mołdawii i utworzyli tu silne państwo. W I wieku p.n.e. istniało już państwo dackie, a jego król Burebista angażował się nawet w wewnętrzne sprawy Rzymu. W I wieku n.e. Dakowie ścierali się z Rzymianami na terenach Tracji i Mezji. W 87 roku król Decebal powstrzymał rzymski atak na Dację. Cesarz rzymski Trajan, który wstąpił na tron w 98 roku, postanowił podbić Dację. Podbój przez Rzym nastąpił w latach 101–106, Decebal zginął i utworzono wówczas nową rzymską prowincję Dacja. Prowincja ta zajmowała obszar późniejszego Siedmiogrodu oraz Oltenii, w 118/119 roku wyodrębniono z niej Dację Górną obejmującą dzisiejszy Siedmiogród. Zyski z eksploatacji miejscowych kopalń złota, innych metali oraz soli stanowiły ważne źródło dochodu cesarstwa. Obszar ten, mimo że bogaty, był bardzo niebezpieczny i z tego powodu Rzym musiał utrzymywać na tym terenie znaczne siły wojskowe. W celu poprawy sytuacji w Dacji Rzym ściągnął do prowincji licznych kolonistów. Dodatkowo rozbudowywano infrastrukturę, głównie drogową. Wzdłuż szlaków komunikacyjnych budowano strażnice. Obecność silnej armii oraz dużej liczby kolonistów spowodowała szybką romanizację miejscowej ludności. Już w połowie II wieku Rzymianie musieli toczyć walki w obronie Dacji. Kryzys cesarstwa i nacisk plemion germańskich spowodowały, że w drugiej połowie III wieku Rzymianie Dację musieli opuścić. Nie wiadomo co działo się ze zromanizowaną ludnością po wycofaniu rzymskiej armii. Nie wiadomo również dlaczego ziemie te pozostały zromanizowane, mimo że tereny położone na zachód i południe od nich już nie. Wiadomo, że na przełomie III i IV wieku Dację zamieszkiwali Goci. W drugiej połowie IV wieku w Siedmiogrodzie pojawili się Hunowie, którzy podbili Gotów. Po śmierci Attyli imperium Hunów się rozpadło. Średniowiecze Siedmiogród na mapie administracyjnej Rumunii      Siedmiogród historyczny      traktowane często jako część Siedmiogrodu regiony Marmarosz, Kriszana i Banat Granice banatów Na przełomie V i VI wieku Siedmiogród zamieszkiwali Gepidowie. W późniejszych czasach Siedmiogród przechodził z rąk do rąk. Przybywali tutaj i zajmowali ten teren Awarowie, Słowianie, Protobułgarzy, a od IX wieku Bułgarzy. Na przełomie IX i X wieku na te tereny przybyły plemiona węgierskie. Węgrzy podporządkowali sobie Siedmiogród w X wieku i na początku wieku XI. W ten sposób Siedmiogród stał się częścią królestwa węgierskiego. Jako region pograniczny, był on obiektem kolonizacji, szczególnie wobec prób zagarnięcia go przez Pieczyngów. Królowie węgierscy osadzali tutaj związanych z Węgrami Seklerów, początkowo w zachodniej części krainy, potem we wschodniej. W XII wieku rozpoczął się napływ kolonistów saskich, którzy na początku XIII wieku stanowili już liczną grupę. Bardzo charakterystycznym elementem dziedzictwa Sasów są wsie z warownymi kościołami, wpisane obecnie na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W 1211 roku król węgierski Andrzej II osadził na części ziem siedmiogrodzkich krzyżaków, którzy chcieli stworzyć państwo zakonne. Rycerze zakonni otrzymywali znaczne przywileje, gdyż pomagali Węgrom w kolonizacji słabo zaludnionych obszarów. Szybko jednak król węgierski zaczął się krzyżaków obawiać i doprowadził do ich wygnania w 1225 roku. Plik:Kronstadt – Schwarze Kirche.jpg „Czarny Kościół” w Braszowie z XIV-XV w. Dom narodzin króla Węgier Macieja Korwina w Klużu-Napoce W latach 1241–1242 Siedmiogród został zniszczony przez najazd mongolski. Dużą pomoc w odbudowie Siedmiogrodu okazali cystersi, którzy samodzielnie uruchamiali młyny, a także stymulowali rozwój rzemiosła. Odbudowa Siedmiogrodu zintensyfikowała osadnictwo saskie. Sasi, którzy przyjeżdżali do Siedmiogrodu, zaczęli zakładać miasta, z kolei ludność rumuńska (romańska) pozostała głównie ludnością rolniczo-pasterską. W efekcie doszło do etnicznego podziału na stany: szlachta była w dużej mierze węgierska, chłopstwo – rumuńskie, a mieszczanie niemieccy. Od końca XIV wieku napięcie między tymi grupami zaczęło owocować otwartymi konfliktami. Najsilniejszym z nich był bunt chłopów w latach 30. XV wieku. W pierwszej połowie XVI wieku Węgry zostały rozbite przez imperium osmańskie. W 1541 roku Siedmiogród przeszedł pod panowanie tureckie przyjmując status zależnego księstwa. Jedynie polityka wewnętrzna była w dużej mierze niezależna od Turcji. Pod koniec XVI wieku Zygmunt Batory zmienił politykę na antyturecką. Głównym efektem tej polityki było wymordowanie wszystkich Turków mieszkających na terenie księstwa. Z kolei w 1600 roku Siedmiogród znalazł się pod panowaniem Michała Walecznego, jednak utworzona pod jego berłem unia Mołdawii, Wołoszczyzny i Siedmiogrodu okazała się bardzo nietrwała i jeszcze w tym samym roku rozpadła się. Siedmiogród powrócił pod panowanie tureckie, ale zaczynały w nim wzrastać wpływy habsburskie. Największe miasta Plik:Romania-2382 – View from Hotel (7794313314).jpg Kluż-Napoka Braszów Sybin Lista największych miast Siedmiogrodu (w granicach historycznych, z wyłączeniem Kriszany, Banatu i Marmaroszu): miasto populacja (2011) 1. Kluż-Napoka 324 576 2. Braszów 253 200 3. Sybin 147 245 4. Târgu Mureș 134 290 5. Bystrzyca 75 076 6. Alba Iulia 63 536 7. Deva 61 123 8. Hunedoara 60 525 9. Sfântu Gheorghe 56 006 10. Turda 47 744 11. Mediaș 47 204 12. Miercurea-Ciuc 38 966 13. Petroszany 37 160 14. Odorheiu Secuiesc 34 257 15. Dej 33 497 Zobacz też lista książąt Siedmiogrodu Kościoły warowne w Siedmiogrodzie Burzenland Seklerzy Sasi siedmiogrodzcy Bibliografia Łukasz Galusek, Michał Jurecki: Rumunia przestrzeń, sztuka, kultura. Oszanica: Bosz, 2008. Jean Nouzille: Transylwania: Obszar kontaktów i konfliktów. Bydgoszcz: Homini, 1997. Juliusz Demel: Historia Rumunii. Wyd. 2. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, 1986. ISBN 83-04-01553-6. Linki zewnętrzne Kurze Geschichte Siebenbürgens

Siedmiogród Erdély (węg.) Transilvania (rum.) Ardeal (rum.) Siebenbürgen (niem.) Erdel (tur.) xx autonomiczny podmiot Królestwa Węgier ← 1920 → Flaga Escudo Granice Siedmiogrodu na przestrzeni wieków Stolica Kolozsvár Gyulafehérvár Nagyszeben Język oficialny rumuński Język główny rumuński Inne języki język regionalny: węgierski, saski, cygański, ruski, serbski, bułgarski, słowacki, czeski, chorwacki Religia ortodoksyjny, greckokatolicki, rzymskokatolicki, reformowany, unitariański, luterański Rząd monarchia feudalna Wojewoda  • ok.1111–ok.1113 Merkúr  • 1510–1526 Szapolyai I. János  •  Zarządzający 1526–1588  •  Księstwo 1570–1711  •  Szapolyai János Zsigmond 1570–1571  •  II. Rákóczi Ferenc 1704–1711  •  Traktat z Trianon 4 czerwca 1920  • Transilvania 1920 Dzisiaj część Rumunii