Architektura tysiącletniej Polski

Architektura tysiącletniej Polski

Chrzest Mieszka I w roku 966 spowodował, że Polska włączyła się w krąg cywilizacyjny Europy zachodniej. Przyjęcie religii z Rzymu (via Czechy) zadecydowało o kierunku rozwoju naszej architektury. Materialnym przejawem nowych prądów były pierwsze budowle murowane dla potrzeb nowego kultu – religii chrześcijańskiej. Do naszych czasów przetrwały jedynie fragmenty ukryte głęboko pod posadzkami późniejszych, wspanialszych budowli. Pierwsze masowe – jak na ówczesne czasy – zamysły budowlane zrealizowali w XI i XII w benedyktyni, potem w XII i XIII w cystersi, którzy to – godzi się również w tym miejscu przypomnieć – byli również krzewicielami innych zdobyczy cywilizacyjnych m.inn. w rolnictwie, w hodowli ryb i rzemiośle. Obok nich w XIII- XIV w. i później budowali franciszkanie i dominikanie. Wielkimi fundatorami byli Piastowie a szczególnie Władysław Herman, który w podzięce za urodzenie syna Bolesława (późniejszego Krzywoustego) – wybudował kilkadziesiąt kościołów pw. św. Idziego. Ciągle jeszcze bardzo niewiele wiemy o roli, jaką odegrał u nas obrządek słowiański Cyryla i Metodego, a później obrz1dek bizantyński, ale jest oczywiste, że wywarł on niezatarty wpływ na całokształt form kulturowych Polski przed Kazimierzem Wielkim (1310-1370). Ten wielki monarcha – Budowniczy Polski Murowanej stworzył warunki i polityczne i materialne, w których kształtowała się wspaniała klasa polityczna – "Panów Małopolskich", która później w okresie panowania króla Ludwika Węgierskiego budowała wizje polityczne unii polsko-litewskiej i unii florenckiej. Kazimierz Wielki nie tylko nie monopolizował wpływów zagranicznych do opcji zachodnich, ale prawami swych statutów i racjonalnymi decyzjami ekonomicznymi, ułatwiał wzbogacanie kultury rodzimej tym co nazwano "oriens christianus" oraz całym niezaprzeczalnym bogactwem tego co przynosili ze sobą koloniści niemieccy, kupcy ormiańscy i greccy, a także tułacze żydowscy, którzy – po ucieczce z Hiszpanii i przez Francję, Włochy, Czechy i Niemcy – dopiero tutaj zaznali spokoju dzięki opiece władcy i przychylności mieszkańców tej ziemi.

Szczególne znaczenie dla rozwoju architektury w Polsce ma pierwsza połowa XIII w., kiedy to wizjonerstwo romańskiej sztuki figuralnej ustępuje miejsca idealistycznemu naturalizmowi gotyku. Budowle Franciszkanów i Dominikanów operują nowym nieznanym dotychczas materiałem – cegłą. Nową koncepcją architektoniczną stają się kościoły halowe – trójnawowe. Obok budownictwa sakralnego dominują w architekturze obiekty obronne: zamki, które bronią rdzenia polskich ziem, przede wszystkim Małopolski, przed najazdami sąsiadów. Pod ich osłoną rozwija się rolnictwo – podstawa zamożności mieszkańców Polski. Ukształtowana w tym okresie w Małopolsce "szkoła krakowska" zaczęła dominować w architekturze wszystkich ziem polskich. Przykładem może być tutaj trójnawowa bazylika w Gnieźnie.

Po największym, w całych naszych dziejach, wysiłku budowlanym ostatnich Piastów i pierwszych Jagiellonów, Polska promieniowała swoją architekturą na Wschód i określała w ten sposób, zachowane do naszych czasów granice cywilizacyjne Europy zachodniej.

Nie bez pozytywnego znaczenia dla osiągnięć naszej architektury w czasach Polski Jagiellonów były zmagania z Zakonem Niemieckim NMP, zwanym potocznie "Krzyżakami". Mechanistycznemu i zimnemu poczuciu formy "Krzyżaków", przeciwstawiały się dosyć skutecznie wola i gusty, szybko bogacącego się mieszczaństwa Prus, które bez żadnych etnicznych zahamowań rozpoznało gospodarczą i polityczną potrzebę łączenia swoich interesów z Polską i Litwą.

Ustabilizowana politycznie, dynastycznie i gospodarczo Rzeczpospolita Obojga Narodów realizowała swoją twórczą energię w pasji budowania. Król Zygmunt I i jego żona Bona zaszczepili w architekturze polskiej wspaniały włoski renesans. Rzeczpospolita wyprzedziła w tej dziedzinie wiele potężnych państw Europy północnej. Początkowo główne przedsięwzięcia budowlane koncentrowały się w Krakowie (Wawel, Kaplica Zygmuntowska, Sukiennice), aby w czasie panowania Zygmunta Augusta rozpowszechnić się na obszarze całej Rzeczpospolitej.

Dzięki dobrze prosperującej gospodarce (folwarczna uprawa roli i eksport zboża, eksploatacja lasów, hutnictwo, żupy solne a wreszcie, to wszystko co mieści się w pojęciu "handlu lewantyńskiego"), powstawały takie perły architektury polskiej, jak Zamość. Co prawda budowniczym tego wyjątkowego miasta był Włoch Bernardo Morando, ale głównym projektantem – Wielki Kanclerz Jan Zamoyski (1542-1605). Budowano i przebudowywano nie tylko kościoły i klasztory (m.in. w Leżajsku), ale również, a w miarę rozwoju nawet przede wszystkim, magnackie i mieszczańskie rezydencje. Budownictwo w drugiej obok Krakowa stolicy wielkiego państwa – w Wilnie oraz w Jarosławiu, Poznaniu, Przemyślu, Tarnowie, Wiśniczu Nowym i w wielu innych miastach Rzeczypospolitej osi1gało poziom równorzędny z Europą zachodnią.

Prawdziwą "perłą w koronie", poza Krakowem i Wilnem, stał się Lwów, który wydał tak wy bitnych architektów, jak: Piotr Barbon (zmarł w r. 1588) i Paweł Rzymianin (zm. w r. 1618).

Niektóre z włoskich form architektonicznych nabierały bardzo rodzimego charakteru np. "attyka polska". Forma ta, wywodząca się ze starożytności, w renesansowej Italii była wyjątkowa, a w Polsce stała się powszechna. Stosowano ją w budynkach stojących swobodnie, a w szczególności w ratuszach i zamkach. Do naszych czasów zachowały się ratusze attykowe: w Tarnowie, Sandomierzu, Szydłowcu i Chełmie. Również budownictwo żydowskie w Polsce przyswoiło sobie attykę. Przykładowo można wymienić bóżnice: w Bełzie, Brodach, Husiatynie, Łucku, Sokalu, Szarogrodzie, —ółkwi i Sejnach. "Polska attyka" stała się charakterystycznym elementem wielu renesansowych kamienic nie tylko w Krakowie, Kazimierzu, Bieczu i Łowiczu. Charakterystyczną cechą w wielu polskich miastach stały się podcienia.

W stosunku do reszty Europy zachodniej, bardzo wcześnie – polski renesans w architekturze przechodził w barok. Pierwszymi budowlami tego typu w Polsce były wielkie kościoły jezuickie jak w Nieświeżu (jeden z pierwszych kościołów jezuickich na świecie – fundacja Radziwiłła Sierotki z r. 1584), w Kaliszu (1587-1595), w Krakowie i w Wilnie. Nie bez wpływu na rozwój tego stylu było to, że dla wielkich możnowładców Rzeczypospolitej, spolszczony renesans okazał się zbyt skromny. Przebudowywano lub budowano od podstaw wielkie zamki i rezydencje takich rodów, jak: Wiśniowieccy, Zbarascy. Ostrogscy, Sieniawscy, Herburtowie, Koniecpolscy, Kalinowscy, Daniłowiczowie, —ółkiewscy, Sobiescy, Potoccy, Ossolińscy, Krasiccy i Lubomirscy. Liczne elementy i pomysły barokowe miał nie tylko fantastyczny zamek Krzyżtopór w Ujeździe, ale również Zamek Królewski w Warszawie, który choć sam w sobie był jeszcze renesansowy, to posiadał wieżę z hełmem w stylu barokowym. Od czasów panowania ostatniego z naszych wielkich królów – Jana III Sobieskiego (w bieżącym roku przypada trzechsetna rocznica jego śmierci), barok stał się w Polsce stylem dominującym, gdyż odpowiadał tej sarmackiej psychice, która była modą i obyczajem szlachty – jej "złotej wolności", wyżywania się w splendorach, bogactwach i patosach.

W końcowym okresie panowania Wazów i w pierwszych latach panowania Jana III Sobieskiego, nastąpił wyraźny przełom w budownictwie rezydencji magnackich i dworów szlacheckich. Dzieje zamków przeszły w dzieje pałaców, a dzieje murowanych zameczków – w parterowe dwory. Cechą charakterystyczną dla polskich dworów w XVII i XVIII w. jest to, że rezygnując z architektury obronnej, wprowadzono zwyczaj umieszczania na rogach dworów – przybudówek-alkierzy. Tak więc dawne baszty przekształciły się w alkierze, pierwotnie 4, a później tylko 2 – na froncie dworu. Taki typ dworu okazał się trwalszy od wszystkich innych typów, przez które przeszła polska architektura murowana. Charakterystyczne stało się to, że style zachodnie, dotykały go i zmieniały bardzo minimalnie, tylko powierzchownie. Teoretycznie można wprawdzie oddzielić wśród siedzib ziemiańskich XVII, XVIII i początków XIX w. zupełnie swojskie dwory oraz importowane pałace, ale ich formy wzajemnie się przenikały, wystarczy dokładniej przyjrzeć się królewskiemu pałacowi w Wilanowie, aby bez trudu dopatrzeć się w nim, obok cech pałacu, równie ważnych cech dworu. Alkierzy narożnych nie pomijali w Polsce nawet ci cudzoziemscy architekci, którzy nie mając u nas dłuższej praktyki, musieli spełniać życzenia zleceniodawców. Charakterystyczne dla polskiej architektury miejskiej, jest niewątpliwie to, że począwszy od XVI w. modernizacje miast przeprowadzała nie ludność miejska, lecz szlachta i magnateria, która osiedlała się w nich, nie wyzbywając się bynajmniej swoich sielskich obyczajów. Miejskie rezydencje magnaterii i szlachty początkowo budowane były poza murami. Rezydencje te miały zwykle horyzontalną, silnie rozczłonkowaną bryłę. Sposób zagospodarowania terenu nie liczył się z oszczędnościowymi wymogami zwartej zabudowy. W późniejszym okresie były one dostosowywane do typowych wymogów urbanistycznych . Pojawiły się reprezentacyjne kamienice magnackie, które w wielu miastach przetrwały do naszych czasów, nadając wielu miastom
polskim zupełnie swoisty charakter.

Nowy styl w architekturze pojawił się razem z wyborem na króla Augusta II Mocnego
z saskiej dynastii Wettynów. Było to rokoko, rodem z Francji i Saksonii. Rokokowe pałace zdominowały nową zabudowę Warszawy. Poza nią realizowano niewiele. Zachowanymi do naszych czasów wielkimi zabytkami tego stylu poza Warszawą są: wzniesiony w 1750 r. Nowy Zamek Królewski w Grodnie i przebudowany zamek-pałac Sułkowskich w Rydzynie. Ścisłe i bezpośrednie związki polskiej architektury z prądami i stylami Europy zachodniej, przetrwały polityczny upadek Rzeczypospolitej. W okresie prosperity gospodarczej Królestwa Polskiego, co łączy się z takimi postaciami, jak: Ksawery Drucki-Lubecki i Stanisław Staszic, wielkimi dziełami wpisał się w polską architekturę, między innymi – Antonio Corazzi (1792-1877) – jeden z najwybitniejszych przedstawicieli późnego klasycyzmu europejskiego i budowniczy wielu monumentalnych gmachów Warszawy pierwszej połowy XIX w. Wśród zaprojektowanych i zrealizowanych przez niego ponad 50 dzieł jest zabudowa głównych placów stolicy: Teatralnego i Bankowego. Również poza Warszawą od poziomu epoki nie odstawali przedstawiciele najbardziej patriotycznie nastawionych rodów magnackich – z Czartoryskim na czele i ich słynnymi Puławami.

W okresie zaborów swoje wielkie dni przeżywał słynny dworek polski będący uosobieniem wszystkich tych szlachetnych cech: otwartości, gościnności, zbratania ludzi różnych stanów, pochodzenia i zawodów, szacunku dla przyrody, historii i tradycji, które w tak niedalekiej przeszłości stanowiły o wielkości Rzeczypospolitej.

Reasumując uwagi na temat osiągnięć polskiej architektury na przestrzeni całego tysiąclecia można stwierdzić, że dzięki wybitnym władcom i światłym obywatelom w wielu okresach niewiele ustępowały one poziomowi architektury światowej.

The architecture of Millenial Poland

As a resultat of Baptism of Mieszko I (the first historically known ruler of contemporary Polish state), Poland joined the West European civilization circle. The acceptance of religion from Rome (via Bohemia) set the course of development of our architecture. The tangible sign of new currents were the first stone buildings for the needs of the new cult – the christian religion. Only fragments of them survived until our times, lying deep under the floor of built later magnificent buildings. The first mass construction plans – as for contemporary times – were realized in XI and XII C. by the Benedictines, and then in XII and XIIIC. by the Cisterians who – it’s worth to mention here – were also the promotors of other blessings of civilization and among other things in the agriculture, in fish culture and in handicraft. Apart from them, in XII-XIVC. and in later time, the Franciscans and Dominicans were active in the construction works. Great founders were the first Piasts and especially Władysław Herman, who in return to the God for the birth of his son Bolesław (later the King Boleslaus the Wrymouthed) erected tens of churches under the invocation of Saint Giles. We still do not know much about the role played with us by the slavonic rite of Saint Cyril and Methodius and then by the Byzantine rite, but it is obvious that it exerted an indelible impression on the whole cultural forms in Poland, before the Casimir the Great (Kazimierz Wielki) (1310-1370). This great monarch – the Constructor of "Poland Build of Stones" – created both the political and material conditions in which a distinct cast of Małopolska Lords originated and who later, during the reign of Ludwik Węgierski (Louis of Anjou), the Polish- Lituanian Union and the Florentine Union envisaged. Casimir the Great did not limit the foreign influences of western options, but acting by means of his statues and rational economic decisions, he facilitated to enrich the native culture by what was called "oriens christianus" and the undeniable values which were brought by the german colonists, armenial and greek merchants, and by jewish exiles who following their escape from Spain wandered through France, Italy, Bohemia and Germany only to find here peace and protection from the ruler and friendly attitude of the inhabitants of this country.

Special significance for the development of architecture in Poland has the first half of the XIIIC., when the visionary disposition of the roman figural art left place for the idealistic naturalizm of gothic style. In the construction of buildings erected by the Franciscans and Dominicans, a new, unknown until that time material – the brick was used. Threeaisle churches become the new architectonic concept. Apart from sacral building dominate the defence – type objects in the architecture: castles which defend the core of polish lands, – first of all in the province of Małopolska – against the invasion of neighbours. Under the shelter of castles, development of agriculture took place, being the basis of welth of the inhabitants of Poland. "The School of Cracow" formed in Małopolska at that time, began to dominate in the architecture of all polish lands. As an example thereof, the threeaisle basilica in Gniezno can be mentioned. Following the greatest construction effort of the last Piast and the first Jagellons, as noticed in the whole our history, Poland radiated with it’s architecture to the East, defining in this way the civilization frontiers of western Europe, which survived until our times. The strugle against the Teutonic Knights played also a positive role in the development of our architecture. Burgesses of Prussian Province growing quickly rich, maintained however their good taste and will and stood in opposition to the mechanical and cold sense of Teutonic form and recognized their economic and political needs to join their interests with Poland and Lithuania. The Republic of Both Nations, being stabilized politically, dynasticaly and economically, realized it’s creative energy in the passion of construction. King Sigismundus I and his wife Bona instilled in the polish architecture the wonderful italian renaissance. In this field, the Republic was ahead of many powerful countries of northern Europe. Initially, the main efforts were concentrated in Cracow (Wawel Castle, Sigismundus’ Chapel, Sukiennice – Cloth Hall) to spread during the rull of Sigismundus August on the whole territory of the Republic.

Thanks to the prospering economy (grange agriculture and grain export, forestry, metallurgy, soltworks and eventually all this what is contained in the "Levantine Trade", such pearls of polish architecture like Zamość were in the making. Although the builder of this outstanding city was Bernardo Morando of Italy, the chief project designer was Jan Zamoyski (1542-1605), the Great Chancellor. Erected and reconstructed were not only churches and monasteries (as e.g. Leżajsk), but also, and in the cours of development even first of all the lordly and burgher’s residences. Architecture in Vilno – the second apart from Cracow – capitel of the great state, as well as in Jarosław, Poznań, Przemyśl, Tarnów, Nowy Wiśnicz and in many other cities of the Republic was reaching the level equal to that of Western Europe. The real "pearl in the crown" apart from Cracow and Vilno became Lwów, wherefrom such outstanding architects as Piotr Barbon (died 1588), and Paweł Rzymianin (died 1618) descendend. Some of the italian architectonic forms acquired very native character; as e.g. "polish attic". This form, descending from ancestry, was exceptionally used in Italy, and became a common practice in Poland at those times. It was used in freestanding buildings and especially in town halls and castles. Up to our times attic town halls are preserved in Tarnów, Sandomierz, Szydłowiec and in Chełm. Attic was also adapted in Jewish architecture in Poland. By way of example, some synagogues can be mentioned, as in Bełz, Brody, Husiatyń, Łuck, Sokal, Szarogód, —ółkwia and Sejny. The "polish attic" became an characteristic element in many renaissance apartment-houses not only in Cracow, Kazimierz, Biecz and Łowicz. As a characteristic feature in many polish towns became the arcades.

Compared with the rest of western Europe, polish renaissance very early turned in architecture into baroque style the first buildings of this type in Poland were the great Jesuit churches, as e.g. in Nieśwież (one of the first of Jesuit churches in the world – the foundation of Radziwiłł Sierotka (1584), in Kalisz (1587-1595), in Cracow and in Vilno. Not without influance on the development of this style was, that for the great magnates of the Republic, the polonized renaissance appeared too modest. There were reconstructed or newly erected great castles and residences for such lordly families like Wiśniowiecki, Zbaraski, Ostrogski, Sieniawski, Herburt, Koniecpolski, Kalinowski, Daniłowicz, —ółkiewski, Sobieski, Potocki, Ossoliński, Krasicki, Lubomirski. Numerous elements and baroque ideas were present not only in the fantastic castle of Krzyżtopór in Ujazd, but also in the Royal Palace in Warsaw which although was yet itself in renaissance, but it possessed a tower with a cupola in baroque style. Since the reign of Jan III Sobieski – the last king from among our great rulers (three-hundred’ anniversary of his death falls this year) – baroque became the dominating style in Poland
because it suited the same sarmatian psyche, which was the fashion and custom of the nobility – their "golden liberty", –
fulfilling themselves in splendour, riches and pathos.

In the final period of ruling of Vaza’s dynasty and in the first years of Jan III Sobieski’s rule a distinct breakthrough succeeded in the construction of magnate’s residences and nobel’s mansion-houses. Castles became palaces and small castles changed into one-storied mansion- houses. The characteristic feature of polish mansions of XVII and XVIIIC. is, that instead of the defensive character in the architecture – outhouse-alcoves at the corners of mansions-houses were introduced. So, the former towers were transformed into alcoves, at first 4, and later only 2 – at the face of the mansion. Such type of mansion proved to be more stabil than any other types developed in time in the polish stone-architeture. Characteristic was the fact, that the influence of western styles did not cause to make changes, or made them to a minimum, if at all. Although the native mansions among the landlords’ possessions of XVII, XVIII and at the beginning of XIXC., may be distinquished from those made to western standards, their forms were mutually in- fluenced. A careful look at the Royal Palace in Wilanów is enough to see, that beside the feature of a palace, equally important are there the features of a mansion house. The corner alcoves were not excluded in Poland even by those foreign architects, who having not practiced there for a longer time, had to fulfill the requirementss of the owners.

Another charcterisstic feature to notice in the polish urban architecture is, that modernization of residences, starting from the XVIC. was carried not by the townpeople, but by the nobles and mag-nates who settled in the towns without leaving their idyllic way of life. The urban residences of magnates and nobles were build initially behind the walls and were low and extensive without taking in consideration the economic requirements of compact structure. Only later they were adapted to typical architectonic requiremants and were made as distinquished apartment houses which in many towns survived to our times, giving many polish towns quite a unic character.

A new style in architecture appeared at the time when Friedrich-August of Saxon House of Wettin was elected King of Poland as August II the Strong. The new style was called Rococo initiated in France and Saxony. Rococo palaces found a wide accoptance in Warsaw. Besides of Warsaw, the great relics of this style preserved until now are the New Royal Castle of Grodno erected in 1750, and the reconstructed castle-palace of Sułkowski’s family in Rydzyna. Close & direct connections of polish architecture with trends and styles of the West Europe, survived the political fall of the Republic. In the period of economic prosperity of the Polish Kingdom, what is refered to such personalities as Ksawery Drucki-Lubecki & Stanisław Staszic, great works have been recorded between others under the name of Antonio Corazzi (1792-1877) – one of the most ourstanding representatives of the late european clasicism and constructor of many monumental houses in Warsaw of the first half of XIXC. Among his 50 works planned and realized by him there are the construction of the squares of Warsaw, i.e. Plac Teatralny and Plac Bankowy. Not behind the architectural works of Warsaw were the patriotically oriented lordly families led by family Czartoryski, with their famous town of Puławy.

During the time of partition the polish mansion-house resembled all positive features of the nobles life as frankness, hospitality, fraternization of various classes, ancestries and professions, respect for the nature, history & tradition, all these, constituting the greatness of Republic which past not long ago.

To sum up the remarks on the achievements of polish architecture on the span of thousand years history it can be stated that thanks to the outstanding rulers and the men of intellect, they were not much inferior to the lavel of world architecture.

Spis ilustracji

• 1. Tyniec, widok na opactwo benedyktynów od południowego zachodu (XI-XVIII w.) fundacji Kazimierza Odnowiciela (1044) lub Bolesława Śmiałego, Już Jan Długosz pisał o Tyńcu, że to prawdziwy "klejnot ojczysty"
• 2. Tyniec, kościół bazylikowy, widok ogólny (XII-XVIII w.)
• 3. Inowłódz, kościół p.w. św. Idziego fundacji Władysława Hermana (ok.1086)
• 4. Jędrzejów, opactwo cystersów p.w. P.Marii i św. Wojciecha fundowane w 1140 r., kościół bazylikowy (przed 1210-XVIII w.), dzwonnica (XVIII w.), w budynku klasztornym (XIII-XV w.) w latach 1218-1223 przebywał tutaj biskup krakowski Wincenty Kadłubek (potem skomny zakonnik) pisząc swą IV księgę kroniki
• 5. Opatów, kościół kolegiacki (przed poł. XII, XVw.) I
• 6. Opatów, kościół kolegiacki (przed poł. XII, XVw.) II
• 7. Sulejów, opactwo cystersów pw. p.Marii i św. Tomasza Kantauryjskiego fundacji Kazimierza Sprawiedliwego (1176), kościół – bazylika z transeptem, fragment głównej elewacji (przed 1232)
• 8. Sulejów, opactwo, obwarowanie, fragment (XV-XVIII w.)
• 9. Sulejów, klasztor cystersów, kapitularz, kapitel romański (ok. 1240)
• 10. Wąchock, opactwo cystersów (1179), pw. P.Marii i św. Floriana, kościół – bazylika z transeptem (poł. XIII w.), widok od zachodu
• 11. Wąchock, przezrocze kapitularza klasztoru cystersów (I poł. XIII w.)
• 12. Koprzywnica, opactwo cystersów pw. P.Marii i św. Floriana, fundacji Kazimierza Sprawiedliwego, kościół – bazylika z transeptem (1207-1240, XVI w.) I
• 13. Koprzywnica, opactwo cystersów pw. P.Marii i św. Floriana, fundacji Kazimierza Sprawiedliwego, kościół – bazylika z transeptem (1207-1240, XVI w.) II
• 14. Kraków-Kazimierz, miasto żydowskie – Oppidum Iudaeorum, bóżnica stara (XV, XVI w.)
• 15. Pińczów, kaplica św. Anny fundacji Z.Myszkowskiego (1600)
• 16. Pińczów, kościół parafialny (I poł. XVII w.)
• 17. Staszów, kościół parafialny (XV w.) z kaplicą Tęczyńskich (1613-1616)
• 18. Staszów, kaplica Tęczyńskich (1613-1616)
• 19. Krosno, kościół parafialny z dzwonnicą (XVI,XVII w.)
• 20. Leżajsk, klasztor Bernardynów fundacji Opalińskich, brama (XVII w.)
• 21. Leżajsk, kościół Bernardynów, wnętrze, organy, jeden z najwspanialszych zabytków tego rodzaju w Polsce (1688-1693)
• 22. Rytwiany, kościół kamedułów fundacji J.Tęczyńskiego (1621), portal (ok. 1630)
• 23. Klimontów, kościół kolegiacki fundacji kanclerza J.Ossolińskiego (1643-1650)
• 24. Grodno, katedra p.w.św. Franiciszka Ksawerego, wnętrze, ołtarz główny (XVIII w.)
• 25. Grodno, drewniana bóżnica (XVIII w.)
• 26. Wilno, Antokol, kościół p.w.ŚŚ Piotra i Pawła fundacji M.K.Paca (1668-1678), wnętrze
• 27. Łęki Kościelne k/Łowicza, drewniany kościół (XVIII w.), szczegóły
• 28. Łęki Kościelne k/Łowicza, drewniany kościół (XVIII w.)
• 29. Sieciechowice k/Krakowa, kościół drewniany z dzwonnic1 (XVIII w.)
• 30. Puławy, kościół parafialny (1800-1803)
• 31. Chęciny, zamek biskupi (1296-1306), potem królewski rozbudowany przez Kazimierza Wielkiego (II poł. XV w.), przebudowywany wielokrotnie
• 32. Oporów, zameczek arcybiskupa Wł.Oporowskiego (1434-1439)
• 33. Szydłów, gotycka Brama Krakowska (rozbudo- wana w pocz. XV w.)
• 34. Szydłów, mury miejskie fundacji Kazimierza Wielkiego (poł. XIV w.)
• 35. Sandomierz, ratusz gotycki (rozbudowany w II poł. XVI w.), wieża II poł. XVII w.
• 36. Lublin, gotycka Brama Krakowska (rozbudowana w II poł. XVI w.)
• 37. Chełmno, ratusz (1567-1570, przebudowa XVIII w.)
• 38. Zamość, ratusz (1591-1651)
• 39. Zamość, ratusz, schody (1767-1770)
• 40. Zamość, Rynek 6, kamienica mieszczańska tzw. Birkoviana, portal (pocz. XVII w.) brak
• 41. Jarosław, Rynek 4, kamienica Orsettich (po 1581)
• 42. Wiśnicz Nowy, zamek Kmitów, później Lubomirskich, gotycki, rozbudowa (XVI, XVII w.), widok ogólny
• 43. Baranów Sandomierski, zamek Leszczyńskich, później Lubomirskich (1592-1606), widok ogólny
• 44. Baranów Sandomierski, dziedziniec, fragment z klatką schodową (ok. 1600)
• 45. Baranów Sandomierski, loggia, I piętro, portal (pocz. XVII w.)
• 46. Krasiczyn, zamek Krasickich (1592-1614) I
• 47. Krasiczyn, zamek Krasickich (1592-1614) II
• 48. Przemyśl, zamek gotycki wielokrotnie przebudowywany (XVII-XVIII w.)
• 49. Kurozwęki, gotycki zameczek Kurozwęckich (XIV, XV w.), przebudowany przez Sołtyków (pocz. XVII w.)
• 50. Poddębice, pałac Grudzińskich (1610-1617)
• 51. Ujazd, zamek "Krzyżtopór" Krzysztofa Ossolińskiego (1627-1644) I
• 52. Ujazd, zamek "Krzyżtopór" Krzysztofa Ossolińskiego (1627-1644) II
• 53. Łańcut, pałac Lubomirskich, później Potockich (1629-1641) I,II
• 54. Warszawa, pałac Łazienkowski Na Wodzie (ok. 1784)
• 55. Kurozwęki, dworek-pawilon Sołtyków w parku (ok. 1770)
• 56. Walewice, pałac Walewskich (1783)
• 57. Walewice, park, elementy rzeźbiarskie (II poł. XVIII w.)
• 58. Nieborów, park, wazon (XVIII w.)
• 59. Sandomierz, dworek-plebania, według tradycji tu zatrzymał się w 1809 r. ks. Józef Poniatowski
• 60. Wilno, dawna ulica Zygmuntowska 24, tu mieszkała w r. 1874 rodzina Piłsudskich po pożarze dworu w Zułowie

List of illustrations